ارگ، مسجد

ارگ، مسجد \masjed-e arg\ (تأسیس: 1331 ش/ 1952 م)، مسجدی به نشانی میدان پانزده خرداد (ارگ سابق)، خیابان علی‌اکبر داور، روبه‌روی مجتمع کاخ گلستان.

مسجد ارگ در محلی که پیش از آن مسجدِ دفتر و عمارت دفترخانۀ حکومتی قرار داشت، بنا شده است. این مسجد در دورۀ پهلوی دوم از مراکز دینی‌ای بود که سخنرانیها و فعالیتهای سیاسی در آن اجرا می‌شد و امروزه نیز از مسجدهای مهم شهر تهران به شمار می‌رود.
در منابعی که از پیشینۀ مسجد ارگ سخن گفته‌اند ــ به‌استناد اسنـادی که دربارۀ واگذاری زمین مسجد در دورۀ پهلوی دوم در دست است ــ تـاریخچۀ این مسجد با سوابق دو مدرسۀ دینی واقع در محدودۀ ارگ سلطنتی در دورۀ قاجار، یعنی مدرسۀ مادر شاه و مدرسۀ مهد علیا، اشتباه شده است. مسجد ـ مدرسۀ حکیم هـاشم یـا مـادر شاه که آسیه خانم ملقب به ام خاقان و مهد علیا (د 1217 ق/ 1802 م)، مادر فتحعلی شاه قاجار، آن را مرمت کرده بود، در گوشۀ جنوب غربی محوطۀ ارگ سلطنتی قرار داشت. بقایای این مسجد امروزه در خیابان پانزده خرداد، کوچۀ تکیۀ دولت برجا ست و به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده است (نک‍ : بنـا ... ، بش‍‌ ). مدرسـۀ دیگر به نام مدرسۀ مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه بود که به نام پدر او مدرسۀ قاسم خان نیز نامیده می‌شد. این مدرسه امروزه در تقاطع خیابان باب‌همایون و صوراسرافیل با نام مسجد توحید برجا ست.
گویا در دورۀ محمد شاه قاجار در محل کنونی مسجد ارگ، مسجدی به نام مسجد دفتر قرار داشته است؛ اما در نقشه‌های تهران که در دورۀ قاجار ترسیم شده‌اند، این مسجد جا‌نمایی نشده است. در اسناد تاریخی مربوط به محمد شاه قاجار و صدراعظم او، حاج میرزا آقاسی، از مسجد دفتر سخن به میان آمده است ( کتابچه ‌... ، 480). مسجد دفتر در آن دوره، موقوفاتی نیز داشته است که از آن شمار می‌توان به همۀ دکانها و فضای بازارچۀ ارگ تهران اشاره کرد که امروزه اثری از آنها برجا نیست (همان، 487). در میان نویسندگان معاصر نیز عبدالحجت بلاغی اشاره دارد که مسجد ارگ در مکان مسجد دفتر بنا شده، و دلیل نام‌گذاری آن به دفتر، مجاورت آن با دفترخانۀ حکومتی بوده است (ص 30)؛ ازاین‌رو، مسجد دفتر را می‌توان از قدیمی‌ترین مسجدهایی دانست که در محوطۀ ارگ بنا شده بوده، و مشخص نیست مسجد دفتر تا چه دوره‌ای فعالیت داشته است. به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، در محل مسجد ارگ کنونی در 1296 ق/ 1879 م، عمارتی نوبنیاد با نام دفترخانه بنا شد ( تاریخ ... ، 3/ 1996). وی در المآثر و الآثار ساخت بنای دفترخانه را به پدر خود نسبت داده است که به مباشرت آقا علی ‌امین‌حضور، ملقب به وزیر بقایا آن را بنا نهاد. به گفتۀ او، این بنا دارای سردری باشکوه و عالی بوده است (ص 113). فووریه نیز از ساختمان جدید دفترخانه و جزئیات آن سخن دارد (ص 244). چه‌بسا در 1270 ق که «نقشۀ کرشیش» ترسیم می‌شده، بنای مسجد دفتر تخریب شده بوده است و به همین سبب نشانی از آن در «نقشۀ کرشیش» و بعدها در «نقشۀ نجم‌الدوله» نیست. گفتنی است جعفر شهری بدون ارائۀ سندی، مدعی است که مسجد امروزی ارگ در دورۀ قاجار برای اقامۀ نماز زنانِ خدمه و کنیزان درباری بنا شده بود (1/ 88).
بنای کنونی مسجد ارگ در دورۀ پهلوی دوم و در 1331 ش به بهره‌برداری رسید. در 1327 ش، به آگاهی آیت‌الله بروجردی، مرجع تقلید ساکن در قم، رساندند که دولت قصد تخریب مسجد و مدرسۀ مادر شاه در محوطۀ ارگ را دارد. حجت‌الاسلام فلسفی از سوی آیت‌الله بروجردی با شاه ملاقات کرد و به دستور شاه زمین مسجد و مدرسه از طریق سازمان اوقاف در اختیار آیت‌الله بروجردی قرار گرفت و پس از آن بود که مسجد امروزی ارگ تهران بنا نهاده شد (فلسفی، 114-115).
محمدتقی فلسفی در خاطرات خود تصریح کرده است که مسجد ارگ در محوطۀ ارگ عملاً درعوض بنای تخریب‌شدۀ مدرسه و مسجد مادر شاه ساخته شده است و همین امر موجب گشته تا برخی به‌اشتباه گمان برند که مسجد ارگ در محل سابق مسجد مادر شاه بنا شده است. فلسفی افزوده است که زمین مسجد ارگ به خیابان راه نداشت و ترتیبی داده شد که مسجد دسترسی به خیابان داشته باشد (ص 148).
هزینۀ احداث مسجد ارگ از سوی حاج محمود آقا کاشانی تأمین شد و حسین‌ لرزاده طرح ساخت بنا را تهیه کرد. مسجد ارگ در رمضانِ سال 1331 ش، گشایش یافت (همو، 148- 149؛ مساجد ... ، 48). مسجد ارگ فضای نسبتاً بزرگی برای حضور مردم دارد. در گزارشهای شهربانی، از مجالسی سخن به میان آمده که با حضور بیش از دوهزار نفر تشکیل می‌شده، و تصریح شده است که مسجد قابلیت آن را دارد که تا 5 هزار نفر را در خود جای دهد («اسناد ... »، 95، 102). 
از ائمۀ جماعت که در مسجد ارگ نماز می‌گزاردند، می‌توان از حاج سید ابوطالب مدرس یزدی نام برد که از سوی آیت‌الله بروجردی تعیین شده بود. پس از او، به‌ترتیب حاج شیخ محمود یاسری و حاج شیخ مهدی حائری تهرانی امامت نماز را بر عهده داشتند. از ائمۀ جماعت پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز می‌توان از آیت‌الله غیوری و سید خالص حسینیان نام برد. پس از انقلاب اسلامی شماری از مداحان اهل بیت (ع) در این مسجد مراسم مداحی برگزار می‌کنند (مساجد، همانجا).
فعالیتهای سیاسی و مذهبی مسجد ارگ را به 3 دورۀ پیش از 1340 ش و زمان حیات آیت‌الله بروجردی، دورۀ آغاز انقلاب اسلامی تا پیروزی آن (1342-1356 ش)، و دورۀ پس از پیروزی انقلاب اسلامی تقسیم کرده‌اند.
مسجد ارگ از زمان بازسازی آن تا پیش از 1342 ش، افزون‌بر کاربری دینی خود، برخی از اوقات محلی برای برگزاری مراسمی همچون مراسم بزرگداشت و ختم بود. در این گردهماییها، فعالان دینی و فرهنگی همچون شیخ عباسعلی اسلامی ــ مؤسس جامعۀ تعلیمات اسلامی ــ و شیخ حسین خندق‌آبادی به سخنرانی و انتقاد از وضع سیاسی و فرهنگی کشور می‌پرداختند. از شمار این مجالس می‌توان به مجلس بزرگداشت شهدای الجزایر در مبارزه با سلطۀ فرانسه در 1339 ش اشاره کرد که در آن سفیران کشورهای اسلامی همچون عراق، لبنان، عربستان و اردن نیز در کنار مردم حضور داشتند (مسجد ... ، سی). از مشهورترین خطیبان مسجد ارگ در این دوره حجت‌الاسلام فلسفی بود. فلسفی که خود از مؤسسان و بانیان مسجد ارگ به شمار می‌رفت، از ابتدای فعالیت این مسجد در آنجا به وعظ و خطابه می‌پرداخت.
پس از حوادث سال 1342 ش و آغاز جنبش اسلامی در ایران، مسجد ارگ نقش پر‌رنگ‌تری در گردهماییها و اعتراضات برضد رژیم پهلوی داشت، به‌طوری‌که از 1344 ش، این مسجد دارای پروندۀ سیاسی شد («جغرافیا ... »، 79). از جملۀ کسانی که میان سالهای 1342-1346 ش، سخنرانیهایی را در مسجد ارگ برگزار می‌کردند، سید‌ عبدالرضا حجازی بود («اسناد»، همانجا). سخنرانی حجت‌الاسلام فلسفی در مخالفت با اصلاحات دورۀ پهلوی موسوم به «انقلاب شاه و ملت» از بارزترین مواردی بود که در آن یک واعظ مذهبی به اصلاحات حکومتی اعتراض داشت.
در سندی از شهربانی کشور به سال 1356 ش، کلانتری بازار گزارش کرده که مسجد ارگ مرکز برگزاری مراسم ختم آن دسته از درگذشتگان شده است که «مخالف امنیت مملکت»اند. در چنین مراسمی بیشتر حاضران در مسجد شعارهایی در مخالفت با رژیم پهلوی سر می‌دادند و گاه نیز میان معترضان و مخالفان آنها درگیریهایی صورت می‌گرفت. به گزارش کلانتری بازار، مسجد ارگ تقریباً محل اصلی برگزاری مراسم ختم برای مبارزان سیاسی به شمار می‌آمد. به هنگام برگزاری مراسم، گروههای مختلفِ مخالف نظام، اعم از انقلابیهای هوادار امام خمینی، اعضای جبهۀ ملی و توده‌ایها حضور داشتند. به گزارش شهربانی، مسجد درظاهر، محل برگزاری ختم بود، ولی عملاً به پایگاهی برای جلوه‌دادن قدرت مخالفان رژیم و ایجاد هم‌بستگی بیشتر میان آنها بدل شده بود (همان، 95). گفتنی است که نخستین‌بار در مسجد ارگ بود که حسن روحانی در سخنرانی خود، از بنیادگذار جمهوری اسلامی با عنوان «امام خمینی» یاد کرد (تاریخ ... ، 124).
مسجد ارگ تهران در دهۀ 1350 ش، با حضور برخی از چهره‌های مذهبی همچون آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، فعـالیتهای فرهنگی ـ دینی را در شمـار برنامه‌هـای خود داشت. آیت‌الله مکارم شیرازی افزون‌بر برگزاری سخنرانیهایی در این مسجد، جلساتی برای پاسخ به شبهه‌های دینی در مسجد ارگ برپا می‌نمود و در طول ماه رمضان نیز روزانه، برنامه‌هایی برای آشنایی جوانان با مسائل دینی و فرهنگی برگزار می‌کرد (همان، 111).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسجد ارگ همچنان از مهم‌ترین مسجدهای تهران به شمار می‌آید و مراسم مداحی و سخنرانی در آن به‌صورت مستمر برپا ست. گفتنی است که در 1383 ش و در پنجمین روز از ایام عزاداری محرم، مسجد ارگ که مملو از مردم عزادار بود، دچار حادثۀ آتش‌سوزی شد. در این حادثه 78 تن کشته، و 360 تن مجروح شدند.

مآخذ

«اسـنـاد مسـاجـد»، یـاد، تـهـران، 1373 ش، شم‍ 35-36؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367 ش؛ همو، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت غربی و مضافـات»، قم، 1350 ش؛ بنای فرهنگی ـ تاریخی مدرسه، مقبره و مساجد حکیم هاشم، گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی کشور، شم‍ 443‘2؛ تاریخ شفاهی مسجد ارک، به کوشش سلیمان حیدری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1384 ش؛ «جغرافیای سیاسی، فرهنگی انقلاب اسلامی ایران: مساجد سنگرهای انقلاب»، یاد، تهران، 1373 ش، شم‍ 35-36؛ شهری، جعفـر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات، به کوشش حمید روحانی و دیگران، تهران، 1376 ش؛ فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، تهران، 1385 ش؛ کتابچۀ قبالجات خزانۀ مبارکه، املاک حاج میرزا آقاسی، خالصه‌جات و موقوفات دیوان اعلى، به کوشش بهمن بیانی و منصوره اتحادیه، تهران، 1387 ش؛ مساجد دیرینه‌سال تهران، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش؛ مسجد ارگ به روایت اسناد ساواک، پایگاههای انقلاب اسلامی، مساجد (کتاب سوم)، نشر مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، 1390 ش.

مسعود تاره