ابتکار

ابتکار \ebtekār\، معصومه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران (1376-1384 ش؛ 1392-1396 ش)، فعال سیاسی اصلاح‌طلب، روزنامه‌نگار، مؤلف، مترجم و از اعضای مؤسس حزب جبهۀ مشارکت ایران اسلامی. 

معصومه ابتکار در 1339 ش/ 1960 م، در تهران زاده شد. پدرش تقی در 1342 ش برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ مهندسی مکانیک، با استفاده از بورس تحصیلی به‌همراه خانواده‌اش، رهسپار آمریکا شد. معصومه که در آن زمان سه‌ساله بود، تحصیلات ابتدایی خود را در آنجا آغاز کرد و پس از پایان تحصیلات پدرش در 1348 ش به ایران بازگشت و تحصیلات خود را نخست در مدرسۀ تطبیقی، و سپس در مدرسۀ بین‌المللی تهران ادامه داد و در 1356 ش در رشتۀ ریاضی از دبیرستان ایران فارغ‌التحصیل شد (دژم، 45). وی یک سال بعد به دانشگاه راه یافت، اما با اوج‌گیری انقلاب اسلامی و به‌سبب اعتصابهای دانشجویی، دانشگاهها تعطیل شد. او برای ادامۀ تحصیل، نخست به فرانسه و سپس به آمریکا سفر کرد و در یکی از دانشگاههای آمریکا ثبت‌‌نام نمود؛ اما چون دل در گرو انقلاب داشت، چند هفته‌ای بیشتر نتوانست در آمریکا بماند و در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی به ایران بازگشت. دیری نپاییدکه به عضویت گروه دانشجویان پیرو خط امام درآمد و همراه آنان در تصرف سفارت آمریکا در 13 آبان 1358 ش/ 4 نوامبر 1979 م شرکت داشت و چون زبان انگلیسی را به‌خوبی می‌دانست، در مصاحبه‌های مطبوعاتی این گروه با رسانه‌های خارجی شرکت می‌جست. او در ماجرای گروگان‌گیری دیپلماتهای آمریکایی، میان گروگانها و خبرنگاران خارجی، به «سیستر مری» (خواهر مریم) شهرت داشت (فرخ‌زاد، 1/ 147). 
پس از پیروزی انقلاب، در 1360 ش هنگامی‌که محمد خاتمی سرپرستی روزنامۀ کیهان را عهده‌دار بود، به پیشنهاد وی، به عضویت شورای سردبیری کیهان انگلیسی درآمد و بیش از یک سال با آن نشریه همکاری کرد. در این مدت، مقاله‌هایی با نام مستعار «زینب»، در کیهان انگلیسی نوشت و به چاپ رساند («ماجرا ... »، بش‍‌ ).
او که در پی انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاهها از تحصیل بازمانده بود، پس از بازگشایی دانشگاهها در 1362 ش در رشتۀ تکنولوژی پزشکی در دانشگاه شهید بهشتی، در مقطع کارشناسی به تحصیل پرداخت و از آن دانشگاه فارغ‌التحصیل شد. سپس در مقطع کارشناسی ارشد در رشتۀ ایمنولوژی در دانشگاه تربیت مدرس به تحصیل پرداخت (همانجا) و در 1375 ش در همین رشته موفق به دریافت درجۀ دکتری شد («زندگی‌نامه ... »، بش‍‌ ). معصـومه ابتکـار در همین سـال نیـز ازدواج کـرد. همسرش، سید محمد هاشمی، از دانشجویان پیرو خط امام و از فعالان سیاسی کشور است. حاصل ازدواج آنها دو فرزند به نامهای عیسى و طٰه است.
ابتکار در طی سالها فعالیتهای سیاسی و اجتماعی خود، سمتهایی را نیز در نهادها و سازمانهای مربوط به امور زنان عهده‌دار بوده است؛ از آن جمله: مسئول دفتر هماهنگی سازمانهای غیردولتی زنان، نایب‌رئیس کمیتۀ ملی چهارمین کنفرانس جهانی زنان، مسئول کمیتۀ کاری سازمانهای کشورهای اسلامیِ سمپوزیوم مقام زن در جوامع اسلامی، رئیس کنفرانس بین‌المللی سازمانهای غیر دولتی، نقش زن و خانواده در توسعۀ انسانی، رئیس شبکۀ سازمانهای غیر دولتی زنان در جمهوری اسلامی ایران، مسئول پروژۀ توسعۀ مطالعات زنان تربیت مدرس، نمایندۀ ایران در بسیاری از کنفرانسهای منطقه‌ای سازمان ملل، مسئول هیئت دولتی چهارمین کنفرانس جهانی زن در چین و عضو آکادمی زنان دانشمند جهان سوم. 
معصومه ابتکار در 1374 ش در آستانۀ برگزاری چهارمین کنفرانس جهانی زن، مسئولیت دفتر هماهنگی سازمانهای غیر دولتی زنان را بر ‌عهده گرفت؛ افزون‌براین، نایب‌رئیس کمیتۀ ملی این کنفرانس نیز شد. در 1375 ش با تشکیل سازمانهای غیر دولتی زنان در ایران، به ریاست این شبکه منصوب گردید (همان، بش‍‌ ).
از دیگر فعالیتهای او در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی می‌توان به عضویت در هیئت امنای انجمن آسم و آلرژی، عضو هیئت امنای مؤسسۀ گفت‌و‌گوی تمدنها، عضویت در شورای دستور کار جهانیِ گفت‌و‌گوی اسلام و غرب، و نیز مجمع جهانیِ اقتصاد اشاره کرد (دژم، 45-46؛ «زندگی‌نامه»، بش‍‌ ).
در 1372 ش، پس از نمایندگی دولت جمهوری اسلامی ایران در سومین کنفرانس جهانی زن در نایروبی، ابتکار به‌همراه جمعی از بانوان فعال در زمینۀ مطالعات زنان از‌جمله منیره گرجی، توانست مقدمات تأسیس مرکز مطالعات و تحقیقات مسائل زنان را پایه‌ریزی کند؛ پس‌از‌آن، به انتشار فصلنامۀ فرزانه همت گماشت که به‌عنوان نخستین نشریۀ مطالعات و تحقیقات مسائل زنان به دو زبـان فـارسی و انگلیسی منتشر شد (همـان، بش‍‌‍ ؛ فرخ‌زاد، 1/ 147).
ابتکار نخستین زنی است که توانست به کابینۀ دولت، پس از انقلاب اسلامی راه یابد. وی میان سالهای 1376-1384 ش در سمت معاون رئیس‌جمهور ــ محمد خاتمی ــ و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست انجام وظیفه کرد.
در سال 1384 ش مرکز صلح و محیط زیست، به‌عنوان یک سازمان غیر دولتی، و براساس ایده و تلاش ابتکار تأسیس شد. هدف از ایجاد چنین سازمانی، فراهم‌کردن بستری برای تبادل نظر و گفت‌وگو پیرامون مسائل زیست‌محیطی در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بود. همچنین، این سازمان بعدها به نهادی تبدیل شد که توانست علاقه‌مندان و متخصصان بسیاری را در زمینۀ زیست‌محیطی جلب کند. 
ابتکار در 1385 ش با 959‘232 رأی، به‌عنوان عضو سومین دورۀ شورای اسلامی شهر تهران برگزیده شد. وی توانست برای نخستین‌بار، کمیتۀ محیط زیست را در شورا، با کمک 20 کار‌گروه تخصصی تشکیل دهد؛ مسئولیـت ایـن کمیتـه را نیـز خود بر ‌عهده گـرفت (نک‍ : میراث ... ، بش‍‌ ).
ابتکار، در شهریور 1392 از سوی حسن روحانی ــ رئیس‌جمهور وقت ــ به‌عنوان معاون و رئیس سـازمان حفاظت محیط زیست منصوب شد («زندگی‌نامه»، بش‍‌ ).
ابتکار به پاس سالها فعالیت در زمینه‌های زیست‌محیطی، جایزه‌هایی ارزنده از سازمانهای بین‌المللی دریافت کرده است؛ سازمان ملل متحد، او را به‌سبب کوششهایش در سازمان حفاظت محیط زیست ایران، به‌عنوان یکی از 7 «قهرمان زمین» در 1384 ش/ 2006 م معرفی، و از وی تقدیر کرد. «بنیاد جهانی انرژی» نیز وی را به‌سبب «تعهد و احساس مسئولیت در قبال کرۀ زمین»، به‌‌عنوان برگزیدۀ جایزۀ معنوی «یک عمر دستاورد» این بنیاد معرفی نمود و در بهمن 1392/ ژانویۀ 2014 این جایزه در تهران به او اهدا شد؛ ابتکار پس از دریافت این جایزه، بانوی محیط زیست جهان لقب گرفت.
معصومه ابتکار چندین تألیف در قالب کتاب و مقاله به زبانهای فارسی و انگلیسی دارد که مهم‌ترین آنها روایت او از ماجرای تسخیر سفارت آمریکا در تهران، و تنها کتابی است که تاکنون توسط طرف ایرانی آن ماجرا به زبان انگلیسی نگارش یافته، و انتشارات تالون بوکز کانادا (1379 ش/ 2000 م) به چاپ رسانده است. این کتاب به زبانهای فارسی و عربی نیز ترجمه شده و به‌ترتیب با نامهای تسخیر و صراع فی طهران در تهران و بیروت (1380 ش) انتشار یافته است. دیگر کتاب او، خوشه‌های شهریور نام دارد و شامل خاطرات او در دورۀ هشت‌سالۀ مسئولیتش در دولت محمد خاتمی (1376-1384 ش) است، که در 36 فصل به فراز و نشیبهای این دولت، به‌ویژه در حوزۀ محیط زیست پرداخته است. کتاب صلح طبیعی و اخلاقیات، مجموعۀ مقاله‌های معصومه ابتکار به زبان انگلیسی در زمینۀ مسائل محیط زیستی و توسعۀ پایدار است. این کتاب در 1383 ش توسط انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست به چاپ رسیده است.

مآخذ

دژم، عذرا، اولین زنان، تهران، 1384 ش؛ «زندگی‌نامه: معصومه ابتکار»، همشهری آنلاین (مل‍ )؛ فرخ‌زاد، پوران، دانشنامۀ زنان فرهنگ‌ساز ایران و جهان، تهران، 1378 ش؛ «ماجرای فعالیت معصومه ابتکـار در روزنـامۀ کیهـان»، خبرگزاری فـارس (مل‍ )؛ میراث فرهنگی (مل‍‌ )؛ نیز:

Chn, www. chn. ir; Farsnews, www. farsnews. com; Hamshahrionline, www.hamshahrionline.ir. 
سارا طباطبایی