تاتی رودباری

تاتی رودباری / tāti rudbāri/ ، از زبانهای ایرانی، که هم‌اکنون در رودبار گیلان و اطراف آن رایج است.

رودبار گیلان را نباید با رودبارِ کوهپایۀ الموت (بخشی در شهرستان قزوین) و رودبار شهرستان و رودبار محمدزمانی (نام دو دهستان در رودبار الموت) اشتباه گرفت. هم در رودبار الموت و هم در رودبار گیلان زبان تاتی رواج دارد. در منابعی که به مناطق تات‌نشین اشاره کرده‌اند، نام رودبار آمده، اما منظور، رودبار الموت است نه رودبار گیلان؛ زیرا آن را در میان گویشهای شمال شرق قزوین آورده‌اند (برای نمونه، نک‍ : لکوک، 490).

رودبار گیلان (یا رودبار زیتون یا پیله‌رودبار)، شهرستانی است شامل 4 بخش (خُورگام، رحمت‌آباد و بلوکات، عَمارلو، و بخش مرکزی) و 7 شهر (رودبار، منجیل، لوشان، رستم‌آباد، توتکابُن، جیرنده و بَره‌سر)، و 203 آبادی، و مرکز آن شهر رودبار است ( کتاب ... ، 5/ 1109).

زبان تاتی از زبانهای ایرانی شاخۀ شمال ‌غربی است که با زبان تالشی، گیلکی، سمنانی و آذری ارتباط و شباهتی چشمگیر دارد. این زبان به دو دستۀ عمدۀ شمالی و جنوبی تقسیم شده است؛ شاخۀ شمالی تاتی که در خارج از ایران رایج است، از دستۀ زبانهای ایرانی جنوب غربی است و با زبان فارسی شباهت دارد (لکوک، 489) و دستۀ جنوبی تاتی که در مناطقی از ایران رایج است، بنابر نظر برخی از پژوهشگران، بازماندۀ زبان آذری است و در محل، به تاتی شهرت دارد (همانجا).

در منابع کهن، به زبان تاتی رودبار چندان اشاره‌ای نشده است. امروزه، در دسته‌بندیهای زبانی، افرادی همچون استیلو

(ص 140-141) آن را در دسته‌ای از تاتی ـ ‌تالشی (Tatic) قرار داده‌اند که در حال تغییر به زبانهای حاشیۀ خزر است. یارشاطر (ص 64) زبان رودبار گیلان (رحمت‌آباد، رستم‌آباد و جز آنها) را دارای وجوه مشترک آشکار با تاتی آذربایجان می‌داند. بیشتر مردم رودبار زبانشان را تاتی، شماری هم آن را گونه‌ای تالشی یا گیلکی می‌دانند؛ اما تازمانی‌که تک‌تک گونه‌های زبانی رودبار بررسی نشوند، نمی‌توان به گفتۀ مردم دربارۀ نام زبانشان چندان اعتماد، و به رقم خاصی برای جمعیت این منطقه اشاره کرد؛ ناچار، باید شمار جمعیتی را که مرکز آمار از روستاهای یادشده به دست می‌دهد، پذیرفت. آنچه مسلم است، تاتی در مرکز رودبار، رستم‌آباد، رحمت‌آباد، و بخشهای خورگام و فاراب عمارلو رایج است (سبزعلیپور، زبان ... ، 19).

سبب نام‌گذاری و ریشۀ «تات» چندان روشن نیست؛ گرچه پیدا ست که این لفظ به اقوام بیگانه یا مهاجر گفته می‌شده است، اما سندی در درست نیست که نشان دهد آیا ایرانیها به غیرایرانی تات می‌گفته‌اند، یا ترک‌زبانان به غیرترک؟ در رودبار، افزون‌بر زبان تاتی، زبانهای ترکی، لُری، کردیِ کُرمانجی، تالشی، گیلکی و گالشی نیز رواج دارند. گویش بخش شرقی سفیدرود در رودبار با گویش بخش غربی آن تفاوتهایی دارد که مردم نیز آن را درک می‌کنند. زبان تاتی رودبار در میان چندین زبان دیگر قرار گرفته است و هرکدام بر آن تأثیرهایی گذاشته‌اند. ساکنان لوشان عمدتاً ترک، لُر و لَکِ مهاجرند. برخی از ایلات لُر مانند چگینی، غیاثوند و مافی در دورۀ قاجار از خرم‌آباد فارس و قزوین به لوشان کوچانده شده‌اند. ساکنان منجیل بیشتر کردهای مهاجر و ترک‌زبانانی‌اند که از استانهای زنجان و قزوین به آنجا آمده‌اند و همسایگی با ترک‌زبانان قزوین و زنجان بر زبانشان تأثیر گذاشته است. ارتباط رودباریها با مردمان گیلک‌زبان گیلان تا حدی است که گاه برخی تاتی را گویشی از زبان گیلکی فرض می‌کنند؛ ازاین‌نظر، تاتی در این منطقه زبانی در معرض نابودی است (سبزعلیپور، تحقیقات ... ).

از نظر تاریخی، تاتی رودباری را ــ با وجود تأثیرپذیری از زبان فارسی معیار که زبانی جنوب غربی است ــ بـاید در شمـار زبانهای ایرانی شمال غربی و شبیه تاتی دیگر مناطق دانست. این زبان هنوز شماری از ویژگیهای آوایی کهن خود را حفظ کرده است؛ برای نمونه، -v آغازی ایرانی ‌باستان در این گویش حفظ شده، مثل varf «برف» و -dv آغازی ایرانی باستان (-duv در خط فارسی باستان) به -b تبدیل شده است، مانند bar «درب» (همانجا).

پیشینۀ پژوهش

گروهی از نویسندگان گیلانی در کتاب گیلان (رشت، 1387 ش) ــ که به معرفی شهرستانهای این استان می‌پردازد ــ موقعیت سیاسی، جغرافیایی، فرهنگی و اقتصادی شهرستان رودبار را بررسی، و به‌طور خیلی گذرا به زبان مردم این شهرستان اشاره ‌کرده‌اند. جهاندوست سبزعلیپور، در کتاب خود (نک‍ : مآخذ) یکی از گونه‌های زبانی تاتی رودبار، یعنی تاتی رایج در روستای انبوه از توابع جیرنده را بررسی کرده است. در این پژوهش، برخی از ویژگیهای آوایی، ساختواژی و نحوی تاتی رودبار بررسی، همچنین واژه‌هایی از این گونه گردآوری شده است. علیزاده ‌جوبُنی، در فرهنگ گویش تاتی رودبارِ زیتون، رستم‌آباد، رحمت‌آباد (رشت، 1389 ش) واژه‌هایی از تاتی رودبار را گردآورده، و در موارد بسیاری، همراه هر لغت، جمله‌ای نیز مثال زده ‌است. نورالدین هاشمی ‌تکلیمی در پژوهشی در گویش رودباری (رشت، 1391 ش) به معرفی کلی زبان مردم رودبار پرداخته، و واژه‌نامه‌ای نیز فراهم آورده‌، و در بخشی از آن هم به دستورزبان این گویش پرداخته است. راحله ایزدی‌فر در مقاله‌ای با عنوان «تأثیر تماس زبانی بر ویژگیهای صرفی و نحوی گویش تاتی رودبار» (زبان فارسی و گویشهای ایرانی، رشت، 1395 ش، س 1، شم‍ 2)، این گویش را بررسی کرده، و به این نتیجه رسیده است که گونۀ جوبُنی در صرف و نحو با دیگر گونه‌های تاتی تفاوت دارد. علی علیزاده جوبنی و مجتبى میرمیران نیز در مقالۀ خود، «بررسی همخوانهای میانجی در گویش تاتی جوبنی» (مطالعات نقد زبانی و ادبی، رشت، 1396 ش، شم‍ 1)، همخوانهای میانجی این گویش را معرفی کرده‌‌اند. کوروش برهانی‌نیا در فرهنگ تاتی رودبار (رشت، 1397 ش)، ضمن معرفی رودبار و زبان مردم لاکه (یکی از روستاها، نیز نام یکی از محله‌های رودبار)، واژه‌نامه‌ای از زبان آن منطقه نوشته، و واژه‌ها را به‌صورت موضوعی در بیش از 50 فصل جمع‌آوری کرده است.

ویژگیهای آوایی

تاتی رودباری 8 واکه (/ ā/ u/ ü/ i/ a/ o/ e/ ә/ ) دارد. همخوان / ž/ در این گونه وجود ندارد و اگر در واژه‌های دخیل باشد، / j/ تلفظ می‌شود؛ به‌عنوان نمونه، گویشورانْ «منیژه» را به‌صورت manija تلفظ می‌کنند. همخوان / h/ در میان و پایان واژه‌ها اغلب تلفظ نمی‌شود؛ برای نمونه، «مهدی» و «ماه» به‌صورت medi و mā تلفظ می‌شوند. دیگر همخوانهای این گویش مانند زبان فارسی‌اند. گردش واکه‌ای در گونه‌های قدیم‌تر رودبار، مثل تاتیِ گونۀ انبوهی به چشم می‌خورد، مانند: čar.әs.en «چریدن»، čār.ān.әs.en «چراندن».

در برخی از گونه‌های تاتی رودباری، شماری از نامها دو حالت فاعلی و غیرفاعلی دارند، یعنی در حالت فاعلی به ә- یا e- ، و در حالت غیرفاعلی به eko- ختم می‌شوند: zeynab.e bāše «زینب رفت»؛ zeynab.eko badiom «زینب را دیدم»؛ gāv-eko ji vāš hādām «به گاو علف دادم». این‌گونه اسمها در حالت جمع به akān- ختم می‌شوند: dәtarakān «دختران»، vaččakān «بچه‌ها». برخی از نامهایی که ارتباط خانوادگی را می‌رسانند، در حالت غیر‌فاعلی به r- ختم می‌شوند: bәrār zā → bәrār zā-r «برادرزاده»؛ šu xāxur → šu-ar xāxur «خواهر شوهر». در تاتی رودباری، علامت جمع اسم ān- است.

صفت و مضافٌ‌الیه پیش از اسم می‌آیند: zarda ze «زیتونِ زرد» و hasan.ә dāz «داسِ حسن». صفت برترین، ساخت خاصی ندارد و با استفاده از صفت ساده یا ساختار نحوی خاصی بیان می‌شود: on.i xāna de:āt.ә pilla xānā «خانۀ او بزرگ‌ترین خانۀ روستا است».

ضمایر تاتی بیشتر شبیه گیلکی‌اند؛ مثلاً در تاتی گونۀ انبوهی، ضمایر شخصی عبارت‌اند از: man, to, on, amā, šәmā, išon/ ošon

نشانۀ مصدری در تاتی، (a)n- و en- است؛ مانند: gad.en «انداختن»، pusәst.an «پوسیدن»، xandәst.an «خندیدن»، šand.en «ریختن، افشاندن»، bәramәst.en «گریستن»، bar.ši.y.an «فرارکردن». پیشوندهای فعلی آن عبارت‌اند از: da-, bar-, xu-, f(v)-, v(v)-, (h)ā-, u؛ مانند: u.ši.an «فرورفتن»، ā.düten «دوختن»، vi.git.en «برداشتن»، fā.rut.an «رُفتن، جاروکردن»، xu.peten «زدن»، bar.vaštan «بیرون‌رفتن، دررفتن»، da.kord.en «پوشیدن، ریختن».

وند‌‌های ماضی‌ساز تاتی رودباری، d, -t ، -i- و әss- اند؛ مانند: kәlāš.t.an «خاراندن»، bar.d.an «بردن»، š.i.an «رَفتن»، čar. әss.an «چریدن». فعل سببی با افزودن -on- به مادۀ مضارع ساخته می‌شود. برخلاف تاتیِ برخی مناطق دیگر، در تاتی رودباری، جنس مؤنث از مذکر تمایزی ندارد و در آن، ساخت کُنایی (ارگتیو) مشاهده نمی‌شود.

برای بیان آینده، ساخت خاصی وجود ندارد و این زمان با استفاده از حال اخباری بیان می‌شود؛ گرچه امروزه به تقلید از زبان فارسی، فعل زمان آینده با فعل کمکی از مصدر خواستن ساخته می‌شود، اما نسل پیشین چنین ساختی را به کار نمی‌برند.

شماری از واژه‌های تاتی رودباری عبارت‌اند از: mār «مادر»، piyar «پدر»، dәtar «دختر»، sak «سگ»، kotә «پسر»، kark «مرغ خانگی»، zür «فضلۀ مرغ»، zomā «داماد»، valg «برگ»، veyi «عروس»، toška ziyan «گره‌زدن»، piyari «منسوب به پدر»، piyar mār «پدر مادر»، ponjā «پنجاه»، pā kordan «کسی را از جایش بلندکردن».

مآخذ

سبزعلیپور، جهاندوست، تحقیقات میدانی؛ همو، زبان تاتی: توصیف گویش تاتی رودبار، رشت، 1389 ش؛ کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1387 ش؛ لُکوک، پیر، «گویشهای حاشیۀ دریای خزر و گویشهای شمال غرب ایران»، راهنمای زبانهای ایرانی، ترجمۀ حسن رضایی باغ‌بیدی و دیگران، به کوشش رودیگر اشمیت، تهران، 1382 ش، ج 2؛ یارشاطر، احسان، «آذری»، دانشنامۀ ایران و اسلام، تهران، 1354 ش، ج 1؛ نیز:

Stilo, D. L., «The Tati Language Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran and Transcaucasia», Iranian Studies, Boston, 1981, vol. XIV, no. 3-4.

جهان‌دوست سبزعلیپور