آشتیانی، میرزا احمد

آشتیانی \āštiyānī\، میرزا احمد (1300-1395 ق/ 1882-1975 م)، فقیه و فیلسوف شیعی امامی، چهارمین و کوچک‌ترین فرزند میرزا محمدحسن مجتهد آشتیانی، فقیه سرشناس روزگار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار، و شارح آثار شیخ مرتضى انصاری. 
میرزا احمد پس از پایان تحصیل مقدمات عربی و ادبیات فارسی، به خواندن سطوح فقه و اصول در خدمت پدر خود پرداخت و بعد از درگذشت وی (1319 ق/ 1901 م)، تحصیلاتش را نزد علمای دیگری مانند سید محمد یزدی، میرزا هاشم رشتی، حکیم کرمانشاهی و حکیم اشْکوَری دنبال کرد و آنگاه در مدرسۀ سپهسالار به تدریس معقول و منقول مشغول شد (آشتیانی، 17؛ مشار، 1/ 325). سپس، در سال 1340 ق/ 1921 م به نجف اشرف رفت و افزون‌بر کسب فیض از محضر استادانی چون علامۀ نائینی، آقا ضیاء عراقی، آیت‌اللٰه مشکینی و آقا سید ابوالحسن اصفهانی، خود نیز مجلس درس فلسفه دایر ساخت. 
آشتیانی در 1350 ق/ 1931 م به ایران برگشت و بقیۀ عمر را در تهران به تدریس فقه و اصول و علوم عقلی، تألیف کتاب و ارشاد مردم گذراند. وی هنگام وفات، متصدی مدرسۀ علمیۀ مروی، بزرگ‌ترین حوزۀ علمیۀ تهران، بود (استادی، 5). میرزا احمد افزون‌بر احاطه بر علوم عقلی و نقلی، در پزشکی قدیم و دانشهای ریاضی نیز دستی داشت. خط بسیار زیبایی داشت و با تخلص «واله» شعر می‎سرود. وی عارفی خلیق، متواضع، سلیم‎النفس، متعبد و مثلِ اعلای پارسایی بود (مطهری، 619). میرزا احمد از 5 تن از مراجع زمان یعنی میرزا حسین نائینی، حائری یزدی، آقا ضیاء عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی و حاج آقا حسن بروجردی گواهی اجتهاد داشت («مختصری ... »، 8). وی در تهران درگذشت و در صحن حضرت عبدالعظیم (ع) در ری به خاک سپرده شد. 
فرزند ارشد میرزا احمد به نام میرزا محمدباقر (1284-1363 ش/ 1905-1984 م)، یکی از علمای طراز اول عصر حاضر ایران بود. براساس گزارش رضا استادی، درمجموع، 62 کتاب، رساله و حاشیه از میرزا احمد باقی مانده که از آن میان، بیش از 27 کتاب و رساله به چاپ نرسیده است (ص 21-25). از تألیفات چاپ‌نشدۀ وی 32 حاشیه است که میرزا احمد آنها را بر کتابهای معتبر فقه، اصول، حکمت، معانی و بیان، عرفان، صرف و نحو عربی، هیئت و منطق نوشته است. 
کتابها و رسالات چاپ‌شدۀ میرزا عبارت‌اند از: 1. رسالۀ قول ثابت، به فارسی، به کوشش کوشانپور، شامل 5 اصل در اثبات خداوند، اثبات علم خداوندی، اثبات لزوم بعث نبی، اثبات امامت، و برزخ و معاد. این رساله اولین‎بار در 1335 ق/ 1917 م چاپ سنگی شده است؛ 2. نامۀ رهبران، آموزش کتاب تکوین، به فارسی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374 ق/ 1954 م (چ 1، 1360 ق)، مشتمل بر فلسفه و اصول عقاید شیعه؛ 3. مقالات احمدیه، به فارسی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1377 ق/ 1957 م، شامل 3 مقاله در بیان فواید خودشناسی (مقالۀ اول) و اصول اخلاق (مقالات دوم و سوم)؛ 4. طرائف ‎الحکم، به عربی، تهران، صدوق، 1340 ش، در دو جلد، همراه با ترجمۀ فارسی با عنوان اندرزهای ممتاز؛ 5. مناسک حج به فارسی، تهران، 1386 ق/ 1966 م؛ 6. لوامع الحقایق‎ فی ‎‎‎‎اصول ‎‎‎العقاید، به عربی، تهران، 1353 ش، جزء اول این کتاب شامل مبحث توحید و نبوت، و جزء دوم آن مشتمل بر مبحث امامت و معاد است؛ 7. چهارده رسالۀ فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، 1403 ق/ 1982 م. این مجموعه شامل 14 رساله اسـت: «پـرسش‌نـامـه»، «آداب دعـا»، اخـلاق و توحید، «میزان القرائة»، «توحید و معاد»، «عیدیه»، دلائل‎‎‎‎ التوحید، بیان نافع، یادآور در توحید، «تفسیر آیۀ قل الروح»، سرمایۀ سعادت، «کلمۀ طیبه»، قول ثابت و هدیۀ احمدیه. هریک از رسالات اخلاق و توحید، دلائل التوحید، بیان نافع، یادآور در توحید، سرمایۀ سعادت، قول ثابت و هدیۀ احمدیه قبلاً به‎‎‎‎طور مستقل چاپ شده‌اند؛ 8. صدوبیست حدیث و چهار رسالۀ عرفانی و فلسفی، به عربی، به کوشش رضا استادی، تهران، 1406 ق/ 1985 م، شامل: «الاحادیث‎‎‎ المنتخبة»، تبیان‎‎‎ المسالک‎ ‎‎‎فی ‎‎‎‎باب‎ ‎‎‎الوجود و الموجود، الولایة، هدیۀ احمدیه، «علم ‎‎‎الباری» و قصد ‎‎‎‎السبیل فی‎‎‎‎ رد الجبر‎‎ و التفویض، به ضمیمۀ کتاب نور الهدایة فی ‎‎‎‎الامامة، تألیف جلال‎‎‎‎الدین دوانی. رسالۀ قصد السبیل قبلاً همراه رسالۀ تبیان ‌المسالک، و هدیۀ احمدیه با چاپ سنگی منتشر شده است. رسالۀ الولایة نیز یک ‎‎‎بار در 1368 ق/ 1949 م چاپ سنگی شده است (نک‍ : آقـابزرگ، 4/ 42، 17/ 99، 209، 24/ 23؛ آشتیانی، 21-25). 

مآخذ

آشتیانی، احمد، چهارده رسالۀ فارسی، به کوشش رضا استـادی، تهـران، 1403 ق؛ آقـابـزرگ، الذریعة؛ استـادی، رضـا، مقدمه بر چهارده رسالۀ فـارسی (نک‍ : هم‍ ، آشتیانی)؛ «مختصری از شرح احوال و آثار استاد میرزا احمد آشتیانی»، معارف اسلامی، تهران، 1345 ش، س 1، شم‍ 1؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چـاپی فارسی و عربی، تهران، 1344 ش؛ مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، 1362 ش. 

مجدالدین کیوانی (دبا)