زازاریت باهرا

زازاریتْ باهْرا، نشریۀ مذهبی (ذیحجۀ 1265-1336/ نوامبر 1849- 1918) که توسط مبلغان پروتستان آمریکایی به زبان و خط سریانی (آسوری)، و به مدت 69 سال، در اورمیه انتشار می‌یافت. این نشریه ارگان «هیئت مذهبی آمریکاییان پروتستان شهر بوستن» بود (پروین، 1/ 135).
در 1244 ق/ 1828 م، دو کشیش پروتستان آمریکاییِ وابسته به هیئت مذهبی بوستن، به نامهای اسمیث و دوایت، برای مطالعۀ اوضاع مسیحیان آذربایجان به ایران آمدند. آنها پس از چندی، به آمریکا بازگشتند و گزارش مطالعات خود را به هیئت مذهبی بوستن ارائه کردند (صدر، 3/ 1). هیئت مذهبی بوستن هم دو کشیش به نامهای جاستین پرکینز و اَساهل گرانت را به ایران فرستاد. این دو در 1250 ق/ 1834 م به تبریز آمدند، سال بعد به اورمیه رفتند و یک سال بعد هم نخستین آموزشگاه آمریکاییان را از طرف کلیسای «کانگره گاشنل» در آنجا بنا نهادند (فیضی، 38).
آمریکاییها از همان ابتدای ورود به اورمیه تصمیم داشتند تا چاپخانه‌ای در آن شهر تأسیس کنند؛ نخستین ماشین چاپ توسط اَلبرت هالیدی و استاکینگ از بوستن تهیه، و در 1253 ق/ 1837 م به سوی ایران فرستاده شد. اما این ماشین به‌علت سنگینی و نیز کوهستانی‌بودن جاده‌ها، در شهر طرابوزان (در ترکیۀ کنونی) زمین‌گیر شد و هرگز به ایران نرسید (ناطق، 187). پس از آن، یک متخصص چاپ به نام ادوارد بریث از آمریکا به اورمیه آمد و چاپخانۀ کوچک و قابل حملی با خود آورد. قطعات یدکی را نیز جداگانه به اورمیه آوردند و نخستین ماشین چاپ سربی را در آنجا به کار انداختند (همانجا). حروف چاپی روزنامه به خط کشیشی به نام «اوراهم مقدوسی ملک گوگ‌تپه‌ای» طرح‌ریزی شد. یکی از مبلغان هیئت مذهبی که متخصص چاپ بود، قالبهای حروف را آماده کرد. از این حروف تا 1307 ق/ 1890 م استفاده می‌شد. در این سال تصمیم گرفتند به‌سبب فرسودگی حروف، آنها را عوض کنند و این کار انجام پذیرفت و از آن سال، از حروف جدید برای چاپ استفاده کردند (قاسمی، 150-151).
پژوهشگران نام این نشریه را با عناوین چندی به این شرح نوشته‌اند: زاریرا دی‌باهرا، زار بری دی باهر، زاراریت باهرا، زارپری دی باهرا، زاراری باهرا، زاهریرادی باهرا، زارایت بارا، و زهر یردبارا. ترجمۀ فارسی این اسامی چنین است: طلوع روشنایی، اشعۀ روشنایی، شعاع روشنایی، پرتو روشنایی، پرتو خورشید و ذرات نور (همو، 141).
سرلوحۀ نشریه را خورشیدی نورافشان، و نام روزنامه تشکیل می‌داد. در زیر نام روزنامه، آیه‌ای از انجیل به صورت شعار همیشگی به چاپ می‌رسید: «آنگاه نور تو همچون فجر طلوع خواهد کرد» (پروین، 1/ 136).
در سال 1320 ق/ 1902 م، سرلوحۀ رسمی و مفصلی برای روزنامه تهیه کردند: فرشته‌ای بال‌دار، با موهای مرتب و چشمانی بسته، درحالی‌که کتابی پیش رو داشت و اشعۀ خورشید در اطرافش نورافشانی می‌کرد، و نیز شعاری در زیر سرلوحه از مکاشفۀ یوحنای رسول (باب 22، آیۀ 16) به چشم می‌خورد که چنین است: «من عیسى فرشتۀ خود را فرستادم تا شما را شهادت دهد» (قاسمی، 150).
زازاریت باهرا نشریه‌ای مذهبی بود و اخبار مذهبی منتشر می‌کرد، ولی پس از چندی به نوشتن اخبار سیاسی نیز پرداخت (نک‍ : اختر، 1343). افزون‌بر اخبار سیاسی، اعلامیه‌های دولتی هم در آن به چاپ می‌رسید؛ این اعلامیه‌ها تا حدودی مربوط به شهر اورمیه و مسیحیان ساکن آن شهر بود (قاسمی، 151).
مدیران روزنامه اینان بودند: جاستین پرکینز، تا 1285 ق/ 1868 م؛ دکتر کاکرن، تا 1288 ق/ 1871 م؛ دکتر لبری، تا 1313 ق/ 1895 م؛ میرزا شموئیل بدل خانگلدی، تا 1326 ق/ 1908 م؛ چارلز استرت؛ رابی اپریم اورشان؛ و مدت کوتاهی رابی یوحنان موشی (همانجا).
نشریه را به‌دست گروهی کوچک از نسطوریانِ تغییرمذهب‌داده (از نسطوری به پروتستانیسم) توزیع می‌کردند (پروین، همانجا). قطع آن در ابتدا 25×5/ 33 سانتی‌متر بود، اما در 1271-1273 ق/ 1855-1857 م در قطع کوچک‌ترِ 17×5/ 20، و پس از آن در اندازۀ 5/ 21×32 سانتی‌متر منتشر شد که تا پایان انتشار در همین قطع ثابت ماند (قاسمی، 149). تیراژ روزنامه ابتدا 200 نسخه بود و چند سال بعد به 400، پس از مدتی به 600، و سرانجام به 800 نسخه رسید (همانجا).
روزنامه نخستین‌بار در 1310 ق/ 1893 م به دستور عسگر خان سرتیپ حاکم اورمیه، و به دلایلی نامعلوم توقیف شد و مدتی از انتشار آن جلوگیری به عمل آمد؛ اما ناصرالدین شاه، پس از آگاهی، دستور رفع توقیف روزنامه را صادر کرد. در 1333 ق/ 1915 م، اورمیه به‌دست سربازان عثمانی اشغال شد. زازاریت در این دوره هم توقیف گردید؛ این توقیف به مدت 7 ماه بود و سرانجام از 1336 ق/ 1918 م انتشار آن برای همیشه متوقف شد (گورگیز، 471).

مآخذ

اختـر، استـانبول، 1296 ق/ 1879 م، شم‍ 17؛ پرویـن، نـاصرالدیآن، تـاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1377 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1348 ش؛ فیضی، محمد، «فرمان محمد شاه قاجار دربارۀ تأسیس نخستین آموزشگاه آمریکایی در ایران»، ایران و آمریکا، تهران، 1325 ش، س 1، شم‍ 8؛ قاسمی، فرید، اولینهای مطبوعـات ایران، تهران، 1383 ش؛ گِورگیز، هانیبال، «زاهریرادی باهرا»، پژوهشنامۀ تاریخ مطبوعات ایران، تهران، 1376 ش، س 1، شم‍ 1؛ نـاطق، هما، ایران در راه‌یابی فرهنگی 1834- 1848، لنـدن، 1988 م.

آندارنیک هویان