ریحانی، امین

رِيْحانی، امين ‏(‏۱۸۷۶-۱۹۴۰ م/ ۱۲۹۳- ۱۳۵۹ ق/ ۱۲۵۵- ۱۳۱۹ ش)،‏ داستان‌نویس، شاعر نوآور، سفرنامه‌نویس و مترجم لبنانی؛ او فعال سیاسی، منتقد اجتماعی و از پیشروان وحدت عربی هم بود.
ریحانی در روستای فریکه، در منطقۀ جبل عامل لبنان زاده شد و در نوجوانی به‌سبب مشکلات اقتصادی، همراه خانواده‌اش به نیویورک مهاجرت کرد. در آنجا، با ادبیات غرب آشنا، ‏و در ۱۸۹۷ م/ ۱۳۱۵ ق به مدت یک سال در رشتۀ حقوق به تحصیل مشغول‏ شد (عبود، ۸؛ زهرالدین، ۸۱)؛ اما به‌سبب بیماری به لبنان بازگشت ‏و به تدریس زبان انگلیسی و فراگیری ادبیات عربی پرداخت (ریحانی، ملوک ... ، ۱/ ۶؛ عبود، ۹). پس از آن، او همواره میان آمریکا، اروپا و خاورمیانه در سفر‏ بود (ناعوری، ۳۴۷).‏‏
امین ریحانی در دور‌ه‌ای متولد شد که لبنان ازلحاظ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دستخوش تحولات بسیاری بود. سیطرۀ حکومت تبعیض‌آمیز عثمانی و سپس، استعمار فرانسه و حرکتهای آزادی‌خواهانۀ مردم لبنان وضعیت پرچالشی را به بار آورده بود (نک‍ : جهان‌بخت، ۹-۱۰). او که به‌سبب مشکلات اقتصـادی و دیگر دشواریهای جامعۀ لبنان، در نوجوانی به ترک وطن مجبور شده بود، از ۱۹۰۰ م/ ۱۳۱۸ ق فعالیتهای سیاسی و اجتماعی‌اش را آغاز کرد (روشنفکر، ۳). دربارۀ لزوم اصلاحات سیاسی، نقد سنتهای ‏عربی، دین و فلسفه مقاله‌های انتقادی بسیاری به زبان عربی و انگلیسی نوشت و ‏سخنرانیهایی کرد که برایش شهرت به بار آورد، و نیز با واکنشهای گسترده‌ای روبه‌رو شد (زهرالدین، ‏۸۴-۸۵؛ عبود، ۱۷- ۱۹؛ ‏کیالی، ‏‏۱۰). 
او با ‏استعمار فرانسه در لبنان و سوریه، و استعمار بریتانیا در مصر، عراق و فلسطین مبارزه کرد (نک‍ : ناعوری، ۳۵۳)؛ نیز وحدت ملت عرب (ریحانی، القومیات، ۲/ ۱۴۸ بب‍ ؛ نیز نک‍ : کیالی، ۵۰ بب‍ )، و آزادی آنان را یادآور شد ‏‏(ریحانی، همان، ۱/ ۲۶-۲۷، ۱۲۲-۱۲۵، جم‍ ) و دفاع از آزادی و حقوق ایشان، ‏به‌ویژه ‏ملت ‏فلسطین، و پیکار با صهیونیسم را رسالت خود دانست (‏کیالی، ۱۵۰-‏‏۱۵۷). ریحانی با ‏مقاله‌ها، ‏خطابه‌ها و نامه‌های متعددش اشغال فلسطین به‌دست صهیونیستها را محکوم، و عواقب آن را گوشزد ‌کرد (نک‍ : همـان، ۲/ ۱۳۸ بب‍ ؛ زهرالدین، ۸۳)؛ نیز با هدف آگاه و متحدکردن ملت عرب، ‏به کشورهای عربی و شمال افریقا سفر، و با دولتمردان و شخصیتهای ادبی و سیاسی آنها دیدار کرد و خواهان استقلال لبنان از فرانسه شد ‏(نک‍ : ملوک، ۱/ ‏‏۲۵ بب‍ ، ۱۲۹- ۱۳۹، جم‍ ‍؛ زهرالدین، ۸۲-۸۳؛ کیالی، ۲۷- ۲۹) و همان‌طور که در آثارش آمده است، همواره بر لزوم رهایی جوامع عرب از ظلم، استعمار، جهل و تعصب ‏تأکید می‌کرد (نک‍ : بذور ... ، ۲۶، ‏القومیات، ۱/ ۲۸، ۱۲۹، جم‍ ؛ نیز حاجی‌زاده، ۴۶ بب‍‍ ).‏
ریحانی در عرصۀ ادبی، شخصیتی تأثیرگذار داشت. به عقیدۀ او، با تغییر اوضاع اجتماعی و سیاسی، به ‏قالبهای ‏تازه‌ای برای بیان معانی نو ‏نیاز است؛ بنابراین، با تأثیرپذیری از والت ویتمن (۱۸۱۹-۱۸۹۲ م/ ۱۲۳۴- ۱۳۰۹ ق)، شاعر آمریکایی، نثر آهنگین و ‏شاعرانه را در ادبیات عرب بنیان نهاد. به همین سبب، او را ‏«پدر شعر منثور عربی» هم لقب داده‎اند؛ مسیری که پس از او، جبران خلیل جبران (ه‍ م) ادامه داد و از وی پیشی گرفت (ناعوری، ۳۵۱- ۳۵۲؛ عبود، ۵۴؛ حاجی‌زاده، ۳۳). او همچنین در آثارش شاعران هم‌عصر خود را به داشتن ‏تعهد ‏اجتماعی ‏فراخواند و ‏از ‏پرداختن ‏صرف به مضامین عاطفی بازداشت (برای نمونه، نک‍ : أنتم ... ،‏ سراسر اثر؛ نیز نک‍ : کیالی، ۶۰-۶۱)‏‏. در ۱۹۱۰ م/ ۱۳۲۸ ق، شعرهای منثور ریحانی نخست، به‌صورت پراکنده در الریحانیات به چاپ رسید ‏و سپس به‌طور کامل جمع‌آوری، و با عنوان هتاف الاودیة منتشر شد (ناعوری، ۳۵۱؛ روشنفکر و نعمتی، ۱۲۵).
‏در اشعار ریحانی، مضامینی ‏چون دین‌گرایی و وحدت دینی (برای نمونه، نک‍‍ : هتاف ... ، ۵۶-۵۷، ۱۲۱-۱۲۲)، ظلم‌ و جهل‌ستیزی و مبارزه‌طلبی (نک‍ : همان، ۱۸-۲۲، ۶۰، ۱۲۱؛ نیز روشنفکر، سراسر مقاله)‏ بسیار ‏بارز ‏است. ‏‏ریحانی در اشعارش، از مضامین و اسلوب مسجع قرآن کریم تأثیر ‏‏پذیرفته است (نک‍ : همـان، ۱۸-۲۲؛ صدقی، سراسر مقاله‌؛ برای آگاهی از تأثیر نهج البلاغه بر آثار ریحانی، نک‍ : امین‌مقدسی، سراسر مقاله)‏.‏‏ توحيد از اصول زيربنايی تفکر او ست. ‏اگرچه به‌ظاهر مسيحی بود، اما به وحدت اديان اعتقاد ‏داشت ‏‏‏(ریحانی، وجوه ... ، ۱۰۰، ‏الریحانیات، ۱/ ۲۶-۲۷، ۲/ ۱۵)‏.‏
ریحانی از نویسندگان پیشگام در عرصۀ داستان معاصر عرب است. داستان بلند زنبقة الغور، از نخستین داستانهای روایی رمانتیک ـ اجتماعی او، در ۱۹۱۵ م/ ۱۳۳۳ ق در نیویورک منتشـر شد. او را «پدر ادب مهجر»، از نخستین مکتبهای معاصر ادبی با گرایش رمانتیکی دانسته‌اند (داغر، ۲/ ۴۰۶؛ بناساز، ۶-۷؛ برای آگاهی از ادب مهجر، نک‍ : ناعوری، سراسر اثر)؛ همچنین در ۱۹۱۱ م/ ۱۳۲۹ ق، داستان فلسفی کتاب خالد[۱] او به زبان انگلیسی در نیویورک انتشار یافت ‏(داغر، ۲/ ۴۰۸).
بخشی از آثار ریحانی گزارش سفرهایش به کشورهای عربی است که در آنها، ‏به بیان اوضاع ‏سیاسی، ‏فرهنگی، ‏اقتصادی و جغرافیایی، وصف دقیق آداب‌ورسوم و معتقدات مردم و شرح نکات تاریخی این کشورها پرداخته است (برای نمونه، نک‍ : الاعمال ... ، ۱-۴/ سراسر اثر؛ برای آگاهی از ویژگیهای این سفرنامه‌ها، نک‍ : جهان‌بخت، ۸۳- ۱۷۹).‏ ساختار واژگانی خاص، شیوۀ تصویرپردازیهای واقع‌گرایانه در کنار عنصر خیال، آوردن شعرها و ‏مثلهای متناسب با متن، ‏طنز و عینیت‌‌گرایی از ‏ویژگیهای نوشتاری سفرنامه‌های او ست. نثر واقع‌گرا و جدی او هم با ‏طنز ‏و ‏هزل ‏‏درآمیخته است (‏نک‍ : ناعوری، ۱۲۹-‏‏۱۳۲؛ جهان‌بخت، ۱۸۰ بب‍ ).
ریحانی آثار بسیاری به زبانهای انگلیسی و عربی نوشت و ترجمه کـرد (برای فهرستی از آثـار او، نک‍ : داغـر، ۲/ ۴۰۵- ۴۰۸)؛ ازجمله، در ۱۹۰۳ م/ ۱۳۲۱ ق، رباعیات [۲]ابوالعلاء معرّی، و در ‏‏۱۹۱۸ م/ ۱۳۳۶ ق، ‏اللزومیات [۳]‏همو را به انگلیسی ترجمه، و در ‏نیویورک ‏چاپ ‏کرد. در ۱۹۰۳ م، المحالفة الثلاثیة فی المملکة ‏الحیوانیة را هم در نقد تعصبات مذهبی مسیحیان به زبان حیوانات ‏نوشت و در نیویورک به چاپ رسانید که با واکنشهای بسیاری روبه‌رو، و حتى به آتش کشیده شد (عبود، ۵۸). در ۱۹۲۰ م‏/ ۱۳۳۸ ق، کتابی[۴] به انگلیسی نوشت و در آن، دربارۀ مزدکیان، خوارج، اسماعیلیان و تصوف در ایران سخن گفت (نک‍ : داغر، ۲/ ۴۰۸).

مآخذ

امین‌مقدسی، ابوالحسن و دیگران، «روابط بینامتنی نهج البلاغه با آثار امین الریحـانی»، پژوهش‌نـامۀ نقد ادب عربی، تهـران، ‏‏۱۳۸۹ ش، شم‍ ۱؛ بناسـاز، سکینه، بررسی عناصر داستان در رمان زنبقة الغور از امین الریحانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی، دانشگاه زابل، زابل، ۱۳۹۴ ش؛ جهان‌بخت لیلی، امید، بررسی زبانی، محتوایی و زیبایی‌شناختی سفرنامه‌های امین الریحانی، پایان‌نامۀ دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ۱۳۹۰ ش؛ حاجی‌زاده، مهین و رعنا نصیرپور، «کامیابی و ‏ناکامی مردم از دیدگاه امین الریحانی»، لسان مبین، قزوین، ‏۱۳۹۳ ش، س ۶، شم‍ ۱۷؛ داغر، یوسف اسعد، مصادر الدراسة الادبية، بیروت، ‏‏۱۹۸۳ م؛ روشنفکر، کبرى، «جنگ‌ستیزی و پاسداری از صلح در آثار امین الریحانی»، مدرس علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۰ ش، دورۀ ۵، شم‍ ۳؛ همو و معصومه نعمتی قزوینی، «تحلیل ساختاری و محتوایی اشعار منثور امین الریحانی»، الجمعیة العلمیة الایرانیة للغة العربیة و آدابها، تهران، ۱۳۸۵ ش، شم‍ ۶؛ ریحانی، امین، الاعمال العربیة الکاملة، به کوشش امین آلبرت ریحانی، بیروت، ۱۹۸۶ م؛ همو، انتم الشعراء، بیروت، ۱۹۵۳ م؛ همو، بذور للزارعین، به کوشش امین آلبرت ریحانی، بیروت، دارالريحانی؛ همو، الریحانیات، به کوشش همو، بیروت، ۱۹۵۶ م؛ همو، القومیات، به کوشش همو، بیروت، ۱۹۵۶ م؛ همو، ملوک العرب، بیروت، ۱۹۸۷ م؛ همو، وجوه شرقیة ‏غربیة، بیروت، ۱۹۵۷ م؛ همو، هتاف الاودیة، به کوشش امین آلبرت ریحانی، بیروت، ۱۹۵۵ م؛ ‏زهرالدین، ‏صالح، موسوعة رجالات من بلاد العرب، بیروت، ۲۰۰۱ م؛ صدقی، حامد و ‏معصومه نعمتی قزوینی، «بازتاب مفاهیم و تعابیر قرآن در آثار امین ‏الریحانی»، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۹ ش، س ۱۰، شم‍ ۱؛ عبود، مارون، امين ‌الريحانی، قاهره، ۱۹۵۳ م؛ کیالی، سامی، امین الریحانی، قاهره، ۱۹۶۰ م؛ ‏ناعوری، عیسى، ادب المهجر، قاهره، ۱۹۵۹ م.

ملیحه علی‌نژاد