ریاض همدانی

ریاضِ هَمِدانی، میرزا جعفر (د 1269 ق/ 1853 م)، متخلص به ریاض و معروف به بدیع‌الزمان ثانی، شاعر پارسی‌گوی سدۀ 13 ق/ 19 م. 
از احوال میرزا جعفر و خانواده‌اش آگاهی زیادی در دست نیست؛ این اندازه می‌دانیم که در همدان می‌زیستند (نک‍ : هدایت، 4/ 331 که او را ریاض بروجردی نیز معرفی کرده است؛ نیز نک‍ : شورا، 6/ 199). او در جوانی تحت حمایت و تربیت میرزا ابوالقاسم ذوالریاستین همدانی (د 1255 ق/ 1839 م)، وزیر عصر قاجار، قرار گرفت و در دستگاه دیوانی او به دبیری مشغول شد. پس از درگذشت این وزیر، ریاض حدود سال 1257 ق به تهران رفت و به تحصیل و تکمیل مراتب علمی خود پرداخت. او سالها در منزل میرزا رضی جرّاح بروجردی که از دوستانش به شمار می‌رفت، به سر برد و به تدریس علوم ادبی، موسیقی و ریاضی پرداخت؛ با این وجود، او به‌سختی روزگار می‌گذرانید. 
ریاض مدتی مستخدم و معلم سفارتخانه‌ها شد؛ تا آنکه در سفارتخانۀ انگلیس سمت منشی‌گری یافت و به گیلان و انزلی نیز سفر کرد. در زمان صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر (1264-1268 ق/ 1848-1852 م)، نوشتن نامه‌ای به زبان عربی، خطاب به خدیو مصر یا شریف مکه به او واگذار شد. ریاض به‌خوبی از عهدۀ کار برآمد. امیرکبیر نامۀ او را پسندید و وی را به خدمت خود درآورد. پس از قتل امیرکبیر در 1268 ق، ریاض بزرگ‌ترین حامی‌اش را از دست داد. هرچند خود نیز سال بعد، به‌علت بیماری قانقاریا از دنیا رفت (تقوی، 1-3؛ اذکائی، 49-50).

آثـار

ریاض افزون‌بر شعر، در نجوم و هیئت، هندسه، حساب و خوش‌نویسی دستی داشت. او خط نستعلیق و شکسته را نیکو می‌نوشت؛ نمونه‌هایی از دست‌نوشته‌های او را آقابزرگ تهرانی (11/ 318) در کتابخانۀ حاج سید نصرالله تقوی دیده بود. نسخه‌های اصل غزلهای ریاض نیز به خط شکستۀ او در کتابخانۀ خانوادۀ میرزا بهاءالدین خان پیران موجود بوده است (تقوی، 4). ریاض در سرودن قصیده توانایی بیشتری از خود نشان داده است. او افزون‌بر قصیدۀ شکواییه‌ای که در مذمت همدان و همدانیان گفته، قصایدی نیز به شیوۀ ناصر خسرو، انوری، منوچهری، ظهیر فاریابی و قاآنی سروده است. همچنین او در دیگر قالبهای شعری توانایی و مهارت داشت. قصاید طولانی و فصیحی که ریاض به زبان عربی سروده است، تسلط وی را به ادبیات عرب نشان می‌دهد (نک‍ : همو، 2؛ نیک‌طلب، 166). 

آثـار

1. گنج شایگان

به سبک گلستان سعدی، و پریشان قاآنی، و به نام ناصرالدین شاه است و این 5 باب را دارد: معارف یزدانی، مراسم جهانبانی، ترک شفاعت، برگ قناعت و آداب موافقت (آقابزرگ، 18/ 238؛ تقوی، 5؛ منزوی، 5/ 3617؛ شورا، همانجا؛ دانش‌پژوه و افشار، 478؛ ملک، 4/ 700، 6/ 150). 

2.‌ ریاض الادب

یا مقامات یا مقامات حمیدۀ عدیده، که به زبان عربی، و به سبک مقامات بدیع‌الزمان همدانی است. تصنیف این اثر موجب شد که ریاض را به بدیع‌الزمان ثانی موصوف نمایند. این اثر شامل 20 مقاله است (اعتمادالسلطنه، 1/ 277؛ اذکائی، 51؛ آقابزرگ، 11/ 318؛ منزوی، 5/ 3632؛ قس: شورا، 6/ 199 که نام آن را مقامات جدیدۀ عدیده ضبط کرده است). 

3.‌ دیوان

که مشتمل‌بر 5هزار بیت، شامل غزل، قصیده، مثنوی، مسمط و ترکیب‌بند است. نسخۀ کامل این اثر در کتابخانۀ میرزا بهاءالدین خان پیران، از نوادگان ذوالریاستین وجود داشت و بعدها در اختیار حاج نصرالله تقوی قرار گرفت و او این غزلیات را از روی دست‌نوشته‌های شاعر، و با مقدمه‌ای در شرح‌حال وی، در قطع رقعی کوچک منتشر کرد. بخش قصاید نیز به کوشش سید حسن مشکان طبسی در 1316 ش/ 1356 ق به چاپ سنگی رسید. چاپ دیگری از دیوان به کوشش محمدعلی فروغی در 1313 ش فراهم آمد (خیام‌پور،1/ 244، مشار، فهرست ... ، 2/ 2307).

4. منشآت

مجموعه‌نوشته‌های ریاض که مشتمل است بر نامه‌های دوستانه، نامه‌ای به ممیزان اصفهان، نیز حاوی دستورالعملهایی در عمل مساحت و ممیزی، قصیده‌ای در ستایش ملا محمدعلی واعظ اصفهانی و مثنویهایی برای دوستان. بخشی از اخوانیات ریاض در 1281 ق/ 1864 م همراه با منشآت برخی دیگر از شاعران دورۀ قاجار، در تهران به‌صورت سنگی به چاپ رسید (نک‍ : منزوی، 3/ 2338؛ شورا، 14/ 23-24؛ گلچین معانی، 7(2)/ 569؛ نیز نک‍ : نیک‌طلب، 165؛ مرکزی، 12/ 2963). 
ریاض در زمینۀ موسیقی نیز توانا بود و باب دهم ریاض الادب خود را به بیان سماع و ایقاع اختصاص داد (دانش‌پژوه، 121). گفته‌اند که ریاض رساله‌ای در موسیقی تألیف کرده بود؛ گرچه نسخه‌های آن کمیاب بوده است (نک‍ : تقوی، 6)؛ همچنین، وی منتخبی از الف لیله ترتیب داده بود (مشار، همان، 1/ 319، مؤلفین ... ، 2/ 318).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اذکائی، پرویز، «ریاض همدانی»، گلچرخ، تهران، 1371 ش، شم‍ 4؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ تقوی، نصرالله، مقدمه بر دیوان جعفر ریاض همدانی، چ سنگی، تهران، 1313 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تبریز، 1340 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، تهران، 1355 ش؛ همو و ایرج افشار، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌های خطی، تهران، 1342 ش، دفتر چهارم؛ شورا، خطی؛ گلچین معانی، احمد، فهرست کتب خطی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، مشهد، 1346 ش؛ مرکزی، خطی؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ج 1، 1351 ش، ج 2، 1351 ش؛ همو، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ ملک، خطی؛ منزوی، خطی؛ نیک‌طلب، احمد و یاور همدانی، «ریاض همدانی»، ارمغان، تهران، 1346 ش، س 36، شم‍ 3؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش. 

ملیحه مهدوی