رویتر، امتیاز

رویْتِر، اِمْتیاز، قرارداد و امتیازی که دولت قاجار در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313 ق/ 1848-1895 م)، و صدراعظمی میرزا حسین خان سپهسالار (مشیرالدوله) در 1289 ق/ 1872 م، به بازرگانی به نام پاول‌ یولیوس رویتر 1816- 1899) داد. از این قرارداد به «امتیاز راه‌آهن» نیز یاد شده است. رویتر، یهودی‌ای آلمانی‌تبار بود که به تابعیت انگلستان (بریتانیا) درآمده، و در 1871 م، لقب «بارُن» گرفته بود. او در جهان، برای تأسیس خبرگزاری رویترز، و در ایران، به‌سبب قراردادی که با دولت قاجاریه بست، شهرت دارد.
به‌موجب این امتیاز، ساخت راه‌آهن سرتاسری و حق بهره‌برداری از معادن (به‌جز طلا و نقره و سنگهای قیمتی)، جنگلها، رودخانه‌ها و ساخت کانالها، قناتها و امور آبیاری ایران به مدت 70 سال، و اجارۀ تمام گمرکات ایران به مدت 25 سال به رویتر واگذار شد. این قرارداد را می‌توان مهم‌ترین سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، در روزگار قاجاریه دانست که البته به مرحلۀ اجرا درنیامد و لغو شد. از این قرارداد، به بی‌سابقه‌ترین و کامل‌ترین امتیازی که کلیۀ منابع صنعتی یک کشور را در اختیار یک خارجی قرار می‌داد، یاد شده است (کرزن، I/ 480-481).
فکر جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای ترقی و پیشرفت ایران، از میانۀ سلطنت ناصرالدین شاه، به‌طور جدی در ذهن و اندیشۀ برخی از دولتمردان ترقی‌خواه ایران عصر قاجاریه شکل گرفت و آنـان کوشیدند راه سرمایه‌گذاری خـارجی ــ به‌طور مشخص، در سـاخت راه‌آهن سراسری ــ را به ایران باز کنند. برخی کشورهای اروپایی نظیر فرانسه، آلمان، اتریش و بریتانیا نیز تلاش ناموفقی کرده بودند که امتیاز ساخت راه‌آهن در ایران را به دست بیاورند (آدمیت، 340-341؛ معزی، 2/ 116؛ محمود، 3/ 1010). هم‌زمان، برخی بازرگانان اروپایی، طرحهای جداگانه‌ای برای ساخت راه‌آهن در ایران ارائه کردند که آنها نیز توفیقی نیافتند. محسن خان معین‌الملک، وزیرمختار ایران در لندن، بیشترین تلاشها را برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی صورت داد. او با چندین سرمایه‌گذار خارجی، ازجمله زیمنس و اتکینز به گفت‌وگو و مذاکره نشست و سرانجام، رویتر را یافت و طرح ساخت راه‌آهن در ایران را به او پیشنهاد کرد. رویتر از این پیشنهاد استقبال نمود و در آغاز سال 1289 ق، نمایندۀ خود، ادوارد کوت، را به تهران فرستاد. کوت در تهران با میرزا حسین خان سپهسالار، ملقب به مشیرالدوله، صدراعظم، که اختیارنامه‌ای از شاه برای بستن قرارداد داشت، ملاقات، و مذاکره را آغاز کرد. ناصرالدین شاه که با علاقه و جدیت مذاکرات را دنبال می‌نمود، در یادداشتی به صدراعظم، بر مخفی و محرمانه‌ماندن مذاکرات تأکید کرد (کاظم‌زاده، 100-105؛ آدمیت، 341-342؛ تیموری، 103-104). میرزا حسین خان مشیرالدوله در برنامه‌های خود افزون‌بر اصلاح ساختار فاسد اداری و بازسازی تشکیلات دولتی، توسعۀ اقتصادی ایران را نیز دنبال می‌کرد (آدمیت، 343؛ فوران، 161-162). فکر اصلی یافتن سرمایه‌گذار خارجی هم از آنِ او بود و البته حمایت ناصرالدین شاه را نیز به همراه داشت.
گفت‌و‌گوها و مذاکرات نتیجه داد و مواد و شرایط امتیازنامه مشخص گردید. به دستور شاه، مجلسی مشورتی با ترکیب شماری از دولتمردان و درباریان تشکیل شد تا این مواد و شرایط را بررسی کنند، و نظر خود را اعلام دارند. اعضای این مجلس مشورتی عبارت بودند از: ناصرالملک قراگوزلو؛ دوستعلی خان معیرالممالک؛ میرزا محمد خان قوام‌الدوله؛ میرزا سعید خان، وزیر خارجه؛ شاهزاده عمادالدوله؛ یحیى خان معتمدالملک؛ اعتضادالسلطنه؛ پاشا خان امین‌الملک، وزیر عدلیه؛ و دبیرالملک، وزیر داخله. این مجلس مشورتی، مواد و شرایط امتیازنامه را بررسی کرد و نتیجه را که در آن، ضمن استقبال از سرمایه‌گذاری خارجی، بر اهمیت و فواید ساخت راه‌آهن در ایران تأکید داشت، به شاه اعلام نمود (تیموری، 104-107). درپی آن، پیش‌نویس قرارداد یا امتیازنامه در 24 فصل یا ماده آماده، و برای ملاحظۀ ناصرالدین شاه، نزد او ارسال شد. ناصرالدین شاه قرارداد را بادقت خواند و غیر از «مواد 18 و 24» که ملاحظاتی دربارۀ آنها داشت، آن را «بسیار خوب و به‌قاعده» و بی‌عیب و نقص دانست (فرهاد معتمد، 158- 159). 
سرانجام، متن نهایی قرارداد تهیه، و در 19 جمادی‌الاول 1289 ق/ 25 ژوئیۀ 1872 م، به امضای ادوارد کوت، نمایندۀ رویتر، و میرزا حسین خان سپهسالار و وزرای دولت ناصری رسید و سپس شاه نیز آن را تأیید و مهر کرد. نامه‌های مبادله‌شده میان صدراعظم و شاه، و امضای وزرای دولت نشان می‌دهد که سپهسالار با هوشیاری، و البته آگـاهی از دشمنی مخالفان داخلی ــ در هماهنگی کـامل با شاه ــ به انعقـاد این قرارداد اقدام کرده، و تأیید و امضای وزرای دولت را نیز گرفته است. مدتی بعد، این قرارداد را میرزا ملکم ‌خان (ه‍ م)، وزیر‌مختـار جدید ایـران در بریتـانیـا، به لندن برد و بـارُن یولیوس رویتر نیز آن را تأیید کرد (همو، 157؛ معزی، 2/ 116-117؛ تیموری، 115، نیز برای متن قرارداد، نک‍ : 108-112؛ طباطبایی، 366-374؛ فرهاد معتمد، 151-157؛ محمود، 3/ 1011- 1018).
قرارداد رویتر حدود یک ‌سال مخفی ماند و در جریان سفر ناصرالدین‌ شاه به اروپا افشا شد و موجی از شگفتی را ایجاد کرد. سفر شاه به اروپا در صفر 1290/ آوریل 1873، از راه روسیه آغاز شد. در مسکو گورچاکف، صدراعظم روسیه، در ملاقات رسمی، مخالفت روسها را با قرارداد رویتر به شاه و میرزا حسین خان سپهسالار اعلام کرد (صفایی، یک‌صد ... ، 209-211؛ کاظم‌زاده، 112-114؛ امین‌الدوله، 40). روسها پیش از علنی‌شدن قرارداد، اطلاعاتی دربارۀ آن به دست آورده بودند و حتى هنگام مذاکرات برای عقد قرارداد، میرزا حسین خان سپهسالار ازآنجایی‌که می‌دانست روسها با این قرارداد مخالفت خواهند کرد، طی نامه‌ای این موضوع را به اطلاع شاه هم رساند، ولی شاه، اهمیتی به مخالفت روسها نداد (تیموری، 114)؛ اما درعمل، آشکارشدن مخالفت روسها، شاه و صدراعظم را نگران کرد. ناصرالدین شاه بعد از روسیه، از آلمان، بلژیک، فرانسه و بریتانیا هم دیدن کرد. در لندن، رویتر سرمست از گرفتن این امتیاز، در صدد تهیۀ مقدمات اجرای قرارداد برآمد و کوشش بسیاری کرد که به شاه نزدیک شود و حتى به افتخار حضور شاه در لندن، ضیافتی را ترتیب داد؛ اما ناصرالدین شاه نپذیرفت. متن قرارداد در روزنامه‌های لندن منتشر شد و حیرت و هیجان زیادی را در اروپا موجب گردید (همو، 117- 119؛ کرزن، I/ 481).
هنگامی‌که ناصرالدین شاه هنوز در سفر فرنگ بود، با انتشار خبر قرارداد، در تهران، ائتلافی مرکب از برخی دولتمردان، شاهزادگان و علما و نیز انیس‌الدوله، همسر ناصرالدین شاه، برضد میرزا حسین خان سپهسالار و قرارداد رویتر شکل گرفت (امین‌الدوله، 41؛ فرهاد معتمد، 161؛ طاهری، 2/ 474؛ نشاط، 91-94). هریک از آنها به عللی از صدراعظم ناراضی بودند. اصلاحات اداری و کاهش حقوق و مزایای این افراد، از علل اصلی نارضایتی آنان از صدراعظم به‌ شمار می‌رفت. آنها این قرارداد را بهانه کردند و خواستار عزل سپهسالار شدند. تحریک روسها نیز به‌شدت در این مخالفتها و اعتراضها مؤثر بود. در رأس هواخواهان دولت روسیه، میرزا سعید خان، وزیر امور خارجه قرار داشت (طاهری، همانجا). شگفت اینکه او، خود از امضاکنندگان قرارداد بود. از میان علما نیز ملا علی کنی، میانۀ خوبی با سپهسالار نداشت و حتى نامه‌ای بعد از بازگشت شاه در مخالفت با قرارداد رویتر به ناصرالدین شاه نوشت (تیموری، 124-126). انیس‌الدوله، همسر سوگلی شاه، نیز برگرداندن خود از سفر اروپایی را از چشم سپهسالار می‌دید و به همین سبب، کینۀ وی را در دل داشت و مخالفان را تحریک می‌کرد (امین‌الدوله، 39-40).
ناصرالدین شاه بعد از 5 ماه، از سفر فرنگ بازگشت و به‌محض پیاده‌شدن از کشتی در انزلی، با تلگراف فرهاد میرزا معتمدالدوله، از موج اعتراضی که در تهران شکل گرفته بود، خبردار شد. خبر این بود که گروهی از شاهزادگان، روحانیان و اعیان در خانۀ انیس‌الدوله بست نشسته‌اند و خواستار عزل صدراعظم‌اند (اعتمادالسلطنه، صدر ... ، 269-270؛ طاهری، 2/ 475؛ کاظم‌زاده، 118)؛ ناصرالدین شاه، برخلاف میل درونی‌اش، در همان انزلی، سپهسالار را عزل، و دستور ماندن او را در رشت صادر کرد؛ اما مدتی‌ بعد، شاه سپهسالار را به تهران فراخواند و با عزل میرزا سعید خان، او را به وزارت خارجه منصوب کرد (امین‌الدوله، 41-44).
سپهسالار بعد از انتصاب به وزارت خارجه، مأموریت یافت با سازوکاری، قرارداد رویتر را ابطال و لغو نماید. در نهایت، به بهانۀ اینکه رویتر کارهای مربوط به معادن و آبیاری را به موازات ریل‌گذاری برای خط آهن در مدت مقرر 15‌ماهه آغاز نکرده، و به تعهدات خود عمل ننموده است، قرارداد را لغو کرد (جمال‌زاده، 88؛ عیسوی، 276). سپهسالار لغو قرارداد را طی نامه‌ای در 1291 ق/ 1874 م، به اطلاع شاه رساند و قرار شد در روزنامه نیز آگهی شود؛ ناصرالدین شاه نیز در بالای نامۀ سپهسالار، لغو قرارداد را مورد تأکید قرار داد (صفایی، اسناد ... ، 51-54). تامسن، وزیرمختار انگلیس در ایران، نیز در نامه‌ای در دوم دسامبر 1873 م/ 11 شوال 1290 ق به گرانویل، وزیر امور خارجۀ بریتانیا، نوشت دولت ایران به بهانۀ اینکه رویتر فصلهای 8 و 23 امتیازنامه را به‌موقع به اجرا نگذاشته، قرارداد را لغو کرده است. 000‘40 لیره وثیقۀ رویتر نیز در حساب دولت ایران ضبط شد. در سوی دیگر، رویتر تلاش فراوانی انجام داد تا با کشاندن پای دولت بریتانیا به این قرارداد و کسب حمایت این دولت، مانع لغو آن گردد. تلاشهای رویتر بی‌نتیجه ماند و دولت بریتانیا نخواست با حمایت از قرارداد رویتر، روسها را تحریک، و به‌سبب حمایت از سرمایه‌دار خصوصی، روابط خود را با روسیه دچار مشکل کند (فوران، 162). 
برخی رجال و نویسندگان قاجاری و به‌تبعِ آنها، برخی از پژوهشگران ادعا کرده‌اند که محسن خان معین‌الملک، وزیرمختار وقت ایران در لندن، میرزا ملکم‌ خان ناظم‌الدوله و میرزا حسین خان سپهسالار و برخی درباریان دیگر، از رویتر رشوه گرفته بودند (نک‍ : اعتمـادالسلطنه، خلسه، 48؛ امیـن‌الدوله، 31-35؛ کـاظم‌زاده، 104-105, 127-128). اعتمادالسلطنه، از نخستین مدعیان گرفتن رشوه، از سپهسالار کینۀ شخصی داشت و چیزی که ادعای او را خدشه‌دار می‌سازد، نوشته‌ای دیگر از او ست که ضمن اعتراف به کاردانی، شایستگی و اهتمام سپهسالار برای ترقی ایران، می‌نویسد سپهسالار اهل گرفتن رشوه و تعارف نبود (نک‍ : صدر، 275). برخی از پژوهشگران معتقدند که از قِبلِ این امتیاز، به شاه و وزیرانش پولی داده شده است (مثلاً نک‍ : امانت، 424-425).
این قرارداد، توجه بسیاری از پژوهشگران تاریخ قاجاریه را به خود جلب کرده است. برخی این قرارداد را به نفع پیشرفت و ترقی ایران، و برنامه‌ای بلندپروازانه و راه میان‌بری برای توسعه و صنعتی‌شدن ایران دانسته‌اند (فرهاد معتمد، 160-161؛ فوران، همانجا)؛ برخی نیز آن را خیانتی بزرگ به شمار آورده‌اند. جمال‌زاده این قرارداد را «امتیاز تقریباً کلیۀ هست‌ونیست ایران» می‌داند که به رویتر داده شده بود (همانجا). عباس امانت که به تاریخ و زمان انعقاد قرارداد، دقت کافی نکرده است، آن را نتیجۀ مرعوب‌شدن شاه مقابل پیشرفتها و تکنولوژی غرب، و قرارداد را نمونۀ ساده‌اندیشی شاه در چگونگی اخذ پیشرفتهای مادی غرب دانسته، و آن را خرید تکنولوژی غرب از سوی شاه قلمداد کرده است (همانجا). وی به این نکته توجه نمی‌کند که قرارداد رویتر یک ‌سال قبل از سفر اروپایی شاه منعقد شده بود. نویسنده‌ای نیز آن را یک طرح امپریالیستی خوانده است (نک‍ : امیراحمدی، 182). در اینکه این قرارداد به شکلی وسیع، منابع ثروت مملکت را در اختیار یک کمپانی قرار می‌داد، تردیدی نیست. به داوری آدمیت، اِشکال اصلی قرارداد این بود که قدرت اقتصادی و فعالیت صنعتی کشور در دست این کمپانی متمرکز می‌شد و صاحب امتیاز در فروش کل یا جزء امتیازنامه، حق مطلق داشت و هیچ دستگاهی هم برای نظارت بر کارهای کمپانی و رسیدگی به حساب‌وکتاب آن، پیش‌بینی نشده بود (ص 352).
دو بازیگر خارجی مؤثر در سرنوشت این قرارداد، روسها و بریتانیاییها بودند. روسها از سویی، رسماً و آشکارا مخالفت خود را به شاه و صدراعظم اعلام کردند؛ از سوی‌ دیگر، عوامل خود در ایران، چون میرزا سعید خان انصاری را که اتفاقاً از امضاکنندگان قرارداد بود، به مخالفت با قرارداد واداشتند و از معترضان حمایت نمودند (اعتمادالسلطنه، همان، 269). آنها حتى در مخالفت با این قرارداد، تمامیت ارضی ایران را تهدید، و خیوه ــ در شمـال شرق ایران ــ را تصرف کردند. دولت ایران انتظـار داشت که در مقابل تهدید روسها، انگلیسیها حفظ تمامیت ارضی ایران را به روسها یادآوری کنند؛ اما پاسخ انگلیسیها ناامیدکننده بود (آدمیت، 356-357). دولت بریتانیا در قرارداد رویتر، برخلاف گفتۀ تیموری (ص 103) نقشی نداشت و بیشتر ناظر بر ماجرا بود. نامه‌های وزارت خارجۀ بریتانیا گواه این است که دولت بریتانیا برای حفظ منافع مستعمراتی خود حاضر نبود از قرارداد رویتر دفاع کند (طاهری، 2/ 465) و نمی‌خواست به‌سبب یک سرمایه‌گذار خصوصی که انگلیسی‌تبار هم نبود، روابط خود را با روسیه که تهدیدی برای مستعمرات آسیایی او به شمار می‌رفت، با مشکل مواجه سازد. مخالفت انگلیسیها به حدی بود که آدمیت این مخالفت را عامل قطعی لغو قرارداد می‌داند (ص 359). کولاگینا، تاریخ‌نگار مارکسیست شوروی، به‌ثمرنرسیدن قرارداد رویتر، و نافرجامی طرح ساخت راه‌آهن سراسری در ایران عصر قاجار را نمونۀ روشن سیاستهای امپریالیستی روسیه و بریتانیا در جلوگیری از رشد و توسعۀ اقتصادی ایران قلمداد کرده است (ص 210-211). قرارداد رویتر هرچه بود، با هم‌گرایی روسیه و انگلیس، و اعتراض عوامل داخلی مخالف صدارت میرزا حسین خان سپهسالار، لغو و باطل گردید. 17 سال بعد، در 1306 ق/ 1889 م، به جبران خسارتهای ناشی از ابطال این قرارداد، دولت قاجاریه امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران را به رویتر اعطا نمود (امیراحمدی، 182).

مآخذ

آدمیت، فریدون، اندیشۀ ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار، تهران، 1356 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، خلسه (خوابنامه)، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، 1348 ش؛ همو، صدر التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1357 ش؛ امیراحمدی، هوشنگ، اقتصاد سیاسی ایران در دوران قاجار (از 1796 تا 1926 م)، تهران، 1396 ش؛ امین‌الدوله، علی، خاطرات سیاسی، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، 1355 ش؛ تیموری، ابراهیم، عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، 1332 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، 1335 ش؛ صفایی، ابراهیم، اسناد نویافته، تهران، 1349 ش؛ همو، یک‌صد سند تاریخی، تهران، 1352 ش؛ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی ایران و انگلیس ... ، تهران، 1356 ش؛ طباطبایی مجد، غلامرضا، معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورۀ قاجاریه، تهران، 1373 ش؛ فرهاد معتمد، محمود، تاریخ سیاسی دورۀ صدارت میرزا حسین خان مشیرالدوله سپهسالار اعظم، تهران، 1325 ش؛ کولاگینا، ل. م.، «استیلای امپریالیسم بر ایران»، پژوهشهایی در تاریخ نوین ایران، ترجمۀ سیروس ایزدی و میترادات ایزدی، تهران، 1386 ش؛ محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس (در قرن نوزدهم میلادی)، تهران، 1362 ش؛ معزی، نجفقلی، تاریخ روابط سیاسی ایران با دنیا، به کوشش مرتضى کیوان، تهران، 1326 ش؛ نیز:

Amanat, A., Pivot of the Universe, London, 1997; Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1966; Foran, J., Fragile Resistance: Social Transformation in Iran from 1500 to the Revolution, Oxford, 1993; Issawi, Ch., The Economic History of Iran (1800-1914), Chicago/ London, 1971; Kazemzadeh, F., Russia and Britain in Persia, 1864-1914, New Haven/ London, 1968; Nashat, G., The Origins of Modern Reform in Iran (1870-1880), Urbana/ London, 1982.
عباس قدیمی قیداری