روح القدس

روحُ‌الْقُدُس، نشریه‌ای انقلابی به مدیریت شیخ احمد تربتی، مشهور به سلطان‌العلمای خراسانی.
احمد تربتی زادۀ 1292 ق/ 1875 م در تربت‌ حیدریه بود. از شرح احوال او اطلاع چندانی در دست نیست. او از‌جمله روحانیان نوگرایی بود که در دهۀ سوم زندگی خود، و پس از مهاجرت به تهران، به مشروطه‌خواهان پیوست و با نگارش مقالاتی در روزنامۀ فواید عامه، جزو روزنامه‌نگاران مشروطیت شد. او سرانجام، نخستین شمارۀ روزنامۀ روح‌القدس را با مدیریت خود در 25 جمادی‌الآخر 1325 ق/ 5 اوت 1907 م منتشر کرد (گلبن، «روزنامه ... »، 15-16، «سلطان‌العلماء ... »، 640؛ خراسانی، 13). مقالات تند و انتقادی روح‌القدس چنان در میان مردم دست‌به‌دست می‌شدند که شهرت روزنامه از مدیر گمنام آن پیشی گرفت و سلطان‌العلما به «روح‌القدس» شهرت یافت. او نیز در روزنامه‌اش، این نام را برگزید (روح‌القدس، 1326 ق، شم‍ 18، ص 3، شم‍ 28، ص 3؛ نیـز نک‍ : ملک‌زاده، 819). همین نقدهای تنـد و تیـز ــ که هیچ‌کس حتى شخص شاه و برخی مشروطه‌خواهان خوش‌نام نیز از آن در امـان نبودنـد ــ سبب محـاکمۀ سلطان‌العلمـا و تـوقیف روح‌القـدس شد (کسروی، 1/ 481؛ روح‌القـدس، 1325 ق، شم‍ 13، ص 4).
روزنامۀ روح‌القدس پس از دو ماه توقیف، دوباره منتشر شد (همـان، شم‍ 14، ص 3-4؛ اسنـاد ... ، 1/ 568-570) و نقدهای سلطان‌العلما به دربار و دولت همچنان ادامه یافت (نک‍ : روح‌القدس، 1326 ق، شم‍ 18، ص 4، شم‍ 25، ص 2، شم‍ 28، ص 2). پس از بمباران مجلس و کودتای محمدعلی شاه، سلطان‌العلما دستگیر شد و پس از مدتی حبس، بـا غـل و زنجیر در باغشاه ــ کـه تصویر آن در کنـار چنـد زندانی دیگر چـاپ شده است ــ سرانجام به دستـور محمدعلی ‌شاه و رأی محکمه در 34‌سالگی اعدام شد (ملک‌زاده، 4/ 819-820؛ کسروی، 1/ 662-666؛ صدر، 179؛ کهن، 2/ 136).

مشخصات روزنامه

روح‌القدس در طول 11 ماه انتشار (با احتساب دو ماه توقیف)، از 25 جمادی‌الآخر 1325 تا 17 جمادی‌الاول 1326 ق/ 5 اوت 1907-17 ژوئن 1908 م، هر هفته، و درمجموع، 28 شماره منتشر شد. هر شماره در روز دوشنبه در 4 صفحه، به قطع 5/ 6 × 11، با چاپ ژلاتینی، در مطبعه‌های شرقی (پیش از توقیف) و شاهنشاهی (بعد از رفع توقیف) به چاپ می‌رسید و دو روز پس از چاپ، توزیع می‌گردید. محل توزیع روح‌القدس، کتابخانۀ شرافت بود (نک‍ : روح‌القدس، همۀ شماره‌ها، ص 1؛ صدر هاشمی، 2/ 323).
قیمت اشتراک سالیانۀ این نشریه در تهران 12 قران، در ولایات 17 قران، در روسیه 5 منات و در دیگر ممالک 10 فرانک، قیمت یک شماره 100 دینار، و قیمت اعلانات هم سطری یک قران بود (روح‌القـدس، 1325 ق، شم‍ 1، ص 1). قیمتها در شماره‌های بعدی تغییر می‌کرد. هر شماره، شامل یک سرمقالۀ دوصفحه‌ای و گاه بیشتر، با محتوای سیاسی و انتقادی بود. در دیگر صفحات هم به‌تناوب، اخبار، «مکتوب»، «راپورت شهری» و «ترجمۀ مطالب روزنامه‌های قفقاز» درج می‌شد. با وجود این، بیشترین مطالب روح‌القدس، مقاله‌های سیاسی و انتقادی با تمرکز بر اوضاع مرکز و سیاست ملی بود و جنبۀ خبری و توجه به مسائل شهرستانها در آن چندان چشمگیر نبود (نک‍ : دنبالۀ مقاله).

تحلیل محتوا

روح‌القدس یکی از انتقادی‌ترین روزنامه‌های منتشرشده در دوران نخست مشروطه است (رسول‌اف، 77) که محتوای آن کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. از لحاظ گفتمانی، این روزنامه، به تعبیر امروز، در زمرۀ روزنامه‌های چپ‌گرای آن دوران به‌ شمار می‌رود و بیشتر مطالب آن در دفاع از طبقات فقیر، و مبارزه با مستبدان و مالکان بزرگ و سرمایه‌داران است (نک‍ : 1325 ق، شم‍ 16، ص 3). روح‌القدس از حیات اشتراکی اجتماعی سخن می‌گوید (همان، ص 2)، و مدافع عدالت و رفع ستم از «ملت مظلوم» و «ملت‌ خانه‌خراب» (نک‍ : 1326 ق، شم‍ 22، ص 4)، و مدافع اندیشۀ دولت مدرن و تأسیس دولت توسط ملت است. در یکی از مقالات روزنامه، رابطۀ دولت و ملت در قالب رابطۀ جسم و روح، یا چشم و نور توضیح داده شده، و نویسنده اعتقاد دارد دولت به‌مثابۀ جسمی است که «بی‌روح، از هستی دور است» یـا چشمی است که «بی‌نور، کـور است» (نک‍ : 1325 ق، شم‍ 13، ص 1). 
حکومت مورد نظر روح‌القدس، البته مانند مشروطه‌خواهان، مشروطۀ سلطنتی نیست و نظام مشروطۀ سلطنتی به محوریت شاه و مجلس (نظام مورد حمایت قاطبۀ مشروطه‌خواهان میانه‌رو) را نفی می‌کند و همانند انقلابیون چپ‌گرا، قاطعانه و آشکارا مدافع نظام جمهوری به سبک فرانسه است. بنابر یک تحلیل محتوایی، 44/ 67٪ از محتوای روزنامه، نقد ساختار سیاسی آن زمان و کارگزارانش بوده است (رسول‌اف، 86-87؛ برای آگاهی بیشتر در‌این‌باره، نک‍ : گلبن، «روزنامه»، 15- 18؛ صدری، 57-59). سلطان‌العلما محمدعلی شاه را «پس‌انداختۀ شمر ابن ‌ذوالجوشن و عمروعاص» (روح‌القدس، 1326 ق، شم‍ 22، ص 4)، و احتشام‌السلطنه، رئیس مجلس، را «میش دولت و گرگ ملت» می‌خـواند (همانجا)؛ او در یکی از سرمقاله‌های این روزنامه، انجمنهای مشروطه‌خواه را «جماعت خفتگان» می‌نامد و خطاب به ملت ایران می‌نویسد: «آیا ملت هنوز از خواب بیدار نشده‌اند ... ؟ آیا نفهمیدید سرباز ملی چقدر اهمیت دارد ... ؟ آیا نخوانده‌اید که ملت فرانسه به قوۀ سرباز ملی، دولت خود را مقهور کرد؟ مگر ندانسته‌اید که نقشۀ پیشرفت کار ما هم منحصر به نقشۀ فرانسویها ست؟ ’ نعل بالنعل طابق الاصل‘» (نک‍ : 1325 ق، شم‍ 16، ص 3). در چهارچوب این تفکر، سلطان‌العلما به کمتر از کشتن شاه و تشکیل حکومت جمهوری (همانند فرانسویها) راضی نبود و ریختن خون محمدعلی شاه را سبب «شادابی باغ مشروطه» مـی‌دانست (همـان، شم‍ 13، ص 1-3). او مشروطه‌خواهـان را کـه به‌جای این کار، به تقدیم پیشکشی و قسم‌خوردن و قرآن مهرکردن شاه دل‌ خوش کرده‌ بودند، به‌شدت مورد حمله قرار داد (همـان، 1325 ق، شم‍ 11، ص 3). شایـد به‌سبب همین مقالات تند بود که او را به سوءقصد به جان محمدعلی شاه با نارنجک متهم کردند (خراسانی، 13)؛ حتى برخی مشروطه‌خواهان تندرویهای او را به زیان مشروطه دانستند (نک‍ : کسروی، 1/ 482، 597). در بیشتر شماره‌های روح‌القدس عشق و علاقه به ایران و آرزوی آبادانی و پیشرفت «قوم ایران، ایرانی‌نژاد» دیده می‌شود (برای نمونه، نک‍ : 1325 ق، شم‍ 1، ص 1) و نویسنده وضعیت موجود در زمانۀ خودش را سزاوار «ملت نجیب شش‌هزارسالۀ» ایران نمی‌داند (برای نمونه، نک‍ : همان، شم‍ 16، ص 3، 1326 ق، شم‍ 21، ص 3، 4).

روح‌القدس در تبعید

9 ماه پس از بمباران مجلس و توقیف روح‌القدس، روزنامۀ دیگری با همین نام در 24 صفر 1327 در سویس منتشر شد که در صفحۀ نخست آن، به یاد سلطان‌العلما، نام او همچنان به‌عنوان مدیر، و میرزا علی‌اکبر خان قزوینی (دهخدا) بـه‌عنوان دبیـر و نگارنده آمـده است (نک‍ : روح‌القدس، چ گلبن، مقدمه، 21؛ صدر هاشمی، 2/ 326). برخی پژوهشگران بر این باورند که تنها شمارۀ دورۀ دوم روح‌القدس نه در اروپا، بلکه در قفقاز و یا تبریز منتشر شده است (نک‍ : پروین، 2/ 691-692).

مآخذ

اسناد مطبوعات (1286-1320 ش)، به کوشش کاوه بیات و مسعود کوهستانی‌نژاد، تهران، 1372 ش؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1379 ش؛ خراسانی، فیاض، «روح‌القدس، روزنامه‌نگار انقلابی عصر مشروطه»، کیهان، تهران، 1351 ش، شم‍ 719‘8؛ رسول‌اف، رامین، «روح‌القدس، انتقادی‌ترین روزنامۀ دورۀ مشروطه در ایران»، گنجینۀ اسناد، تهران، 1392 ش، س 23، دفتر سوم؛ روح‌القدس، تهران، 1325-1326 ش؛ همان، چ محمد گلبن، تهران، 1363 ش؛ صدر، محسن، خاطرات، تهران، 1364 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363-1364 ش؛ صدری طباطبایی، محمد، «روزنامه‌نگاران مقتول: سلطان‌العلمای خراسانی»، رسانـه، تهران، 1371 ش، شم‍ 12؛ کسروی، احمـد، تاریخ مشروطـۀ ایران، تهران، 1381 ش؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362 ش؛ گلبن، محمد، «روزنامۀ روح‌القدس و یادی از سلطان‌العلماء خراسانی، دومین روزنامه‌نگار شهید ایران»، کیهان فرهنگی، تهران، 1363 ش، شم‍ 7؛ همو، «سلطان‌العلمای خراسانی و روزنامۀ فواید عامه»، آینده، تهران، 1365 ش، س 12، شم‍ 9-10؛ ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، 1363 ش.

اسماعیل شمس