روح الامین

روحُ‌الْاَمین، میر محمدامین میرجملۀ شهرستانی اصفهانی (د 1047 ق/ 1637 م)، از رجال و شاعران معروف سدۀ 11 ق/ 17 م .
نام شاعر در تذکره‌ها گاه ذیل «میرجملۀ شهرستانی» (نصرآبادی، چ 1317 ش، 56)، و گاه ذیل «روح‌الامین» (گلچین معانی، کاروان ... ، 1/ 471) آمده‌ است. در مآثر الامرا، نام کامل او «میر محمدامین میرجملۀ شهرستانی» ثبت شده ‌است (شاهنوازخان، 3/ 413). بسیاری از پژوهشگران نیز روح‌الامین را تخلص وی دانسته‌اند (نک‍ : کنبو، 3/ 309؛ صفا، 5(2)/ 1118؛ شفیق، 109؛ اشرف، V/ 130). 
روح‌الامین از سادات اصفهان‌، مشهور به سادات شهرستان، بود. اصل این سادات از شهرستان اصفهان بودند و از خاندانهای بزرگ آن سامان به شمار می‌رفتند (توزک ... ، 256؛ شاهنوازخان، همانجا؛ اسکندربیک، 2(2)/ 83 8؛ قس: کنبو، 3/ 161،که وی را از سادات اردستان می‌داند). از این خاندان، این 3 برادر مشهورند: میر جلال‌الدین حسین، متخلص به «صلایی»؛ میرزا محمدتقی، پدر میرزا رضی صدر (د 1026 ق/ 1617 م)، وزیر شاه عباس اول؛ و روح‌الامین (شاهنوازخان، صفا، اسکندربیک، همانجاها؛ لاهوری، 1/ 258). 
روح‌الامین، چنان‌که از اشارۀ خود وی در منظومۀ خسرو و شیرین برمی‌آید، در 981 ق/ 1573 م به دنیا آمد. او در آغاز جوانی، در اصفهان به کسب دانش و ادب پرداخت. در 29سالگی (1010 ق/ 1061 م) وی روانۀ هند شد و نخست، به خدمت سلطان محمدقلی قطب شاه (سل‍ 989-1020 ق/ 1581-1611 م)، پادشاه گُلکُندۀ دکن، درآمد (اسکندر‌بیک، همانجا؛ صفا، 5(2)/ 1118- 1119). دربارۀ زمان حرکت روح‌الامین به گلکنده، از دو تاریخ یاد شده است؛ برخـی تـاریخ حـرکت وی از اصفهـان را 1013 ق/ 1604 م (نک‍ : اسکندربیک، شفیق، همانجاها؛ شاهنوازخان، 3/ 414)، و برخی دیگر، 1010 ق دانسته‌اند (نک‍ : ریو، П/ 675 ؛ اته، 840/ I؛ صفا، 5(2)/ 1119).
روح‌الامین پس از رسیدن به دکن، به‌واسطۀ میر محمد مؤمن استرابـادی، وکیـل پیشین شاه طهمـاسب صفوی (سل‍ 930-984 ق/ 1524-1576 م)، به محمدقلی قطب شاه معرفی شد و به خدمت وی درآمد. پس از 6 سال، او از طرف محمدقلی قطب شاه به مقام «میرجملگی» (وزارت) رسید (شاهنوازخان، اسکندربیک، همانجاها؛ صفا، 5(2)/ 1118-1120). روح‌الامین، خود در مثنوی خسرو و شیرین، در بیت «چو هفده شد فزون بر الف تاریخ / درخت دولتم را سخت شد بیخ»، اشاره‌ای به این مقـام در 1017 ق می‌کند (نک‍ : شورا، 3/ 291، حاشیه). بنابراین، نظر نصرآبادی (چ 1317، ص 56) و ابن‌یوسف (نک‍ : شورا، 3/ 289-290) که می‌گویند روح‌الامین پس از ورود به هندوستان، نزد جهانگیر شاه (سل‍ 1014-1037 ق/ 1605- 1628 م) رفت و در دربار وی به مقام میرجملگی رسید، اشتباه است (نک‍ : صفا، 5(2)/ 1120). به نظر می‌رسد نصرآبـادی این سفر را با سفر دوم روح‌الامین به هند، که نزد جهانگیر شاه تقرب پیدا کرد، اشتباه گرفته است. 
روح‌الامین پس از مرگ محمدقلی قطب شاه، نتوانست با جانشینان وی سازگار شود؛ به همین سبب، از گلکنده به شهر بیجاپور رفت و به خدمت عادلشاه ابراهیم ثانی (حک‍‍‍ 987-1035 ق/ 1579- 1626 م) درآمد؛ آنجا نیز توفیقی حاصل نکرد، ناگزیر، از راه دریا به وطن خود بازگشت (نک‍ : شاهنوازخان، 3/ 414-415؛ شفیق، 109- 110؛ صفا، 5(2)/ 1120-1121). 
روح‌الامین در سال 1023 ق/ 1614 م هنگام بازگشت به ایران، در کنـار رود ارس با شـاه عبـاس اول (سل‍ 996- 1038 ق/ 1588- 1630 م)، که از سفر گرجستان بازمی‌گشت، دیدار کرد و گفته‌اند که از لطف و احترام او برخوردار شد (نک‍ : شاهنوازخـان، 3/ 415؛ شفیق، 110؛ اسکندربیک 2(2)/ 883؛ نیز نک‍ : گلچین معانی، کاروان، 1/ 474؛ قس: فلسفی، 2/ 46، که به نظر او، روح‌الامین در 1022 ق/ 1613 م به ایران بازگشت). روح‌الامین از مازندران به اصفهان حرکت کرد و مشمول عواطف شاهی واقع شد و به مدت 4 سال در اصفهان روزگار گذرانید (شاهنوازخان، همانجا؛ صفا، 5(2)/ 1121). 
روح‌الامین پس از 4 سال، بار دیگر به هند بازگشت. دربارۀ بازگشت ناگهانی و دوبارۀ او به هند، نظرهای مختلفی وجود دارد (همانجا). او در 1027 ق/ 1618 م به درگاه جهانگیر شاه رفت و به ملازمت او درآمد (نک‍ : اسکندربیک، شـاهنوازخـان، همانجاها؛ نیـز نک‍ : صفـا، 5(2)/ 1121-1122) و «منصب دوهزاروپـانصدی و خدمت عرض مکرر» به دست آورد (همو، 5(2)/ 1122؛ قس: کنبو، 2/ 81؛ شاهنوازخان، همانجا). 
او در سال پانزدهم پادشاهی جهانگیر (1029 ق/ 1620 م)، درجۀ «میرسامانی» یافت و آن را در عهد شاه جهان (سل‍‍ 1037- 1068 ق/ 1628- 1658 م) نیز حفظ کرد. در سال هشتم پادشاهی شاه جهان (1044 ق/ 1634 م)، روح‌الامین به مرتبۀ «میربخشی‌گری» و «منصب پنج‌هزاری دوهزار سوار» ارتقا یافت و تا پایان عمر، در همین مقام بود (همو، 3/ 415-416؛ صفا، همانجا). 
روح‌الامین را مردی بخشنده با خویی تند وصف کرده‌اند (شاهنوازخان، 3/ 416؛ صفا، همانجا). او شیعی بود و به تشیع دل‌بستگی تمام نشان می‌داد (گلچین معانی، همانجا؛ شاهنوازخان، 3/ 416). روح‌الامین را از مربیان شعر و ادب فارسی در دورۀ خود به شمار آورده‌اند. ابوطالب کلیم کاشانی (د 1061 ق/ 1651 م) و امانی کرمانی، متخلص به «گویا» و اختری یزدی از جملۀ شاعرانی‌اند که با وی مجالست داشتند (کنبو، 3/ 309؛ عابدی، 197؛ نیز نک‍ : نصرآبـادی، چ 1378، 1/ 403). کلیم کاشانی (ص 29-33)، از معاصران وی، دو قصیده در مدح او سروده است. روح‌الامین در دهلی بدرود حیات گفت (شاهنوازخان، صفا، همانجاها).

آثـار

1. پنج گنج

که شامل 5 منظومه به نامهای خسرو و شیرین، مطمح ‌الانظار، لیلی و مجنون، آسمان هشتم یا فلک ‌البروج و جواهرنامه است و همگی به پیروی از خمسۀ ‌نظامی (د 614 ق/ 1217 م) سروده شده‌اند (منزوی، خطی ... ،4/ 2684):

الف ـ خسرو و شیرین

نظم این کتاب در 1017 ق/ 1608 م آغاز شده، و در 1018 ق به اتمام رسیده ‌است. روح‌الامین این کتاب را به محمدقلی قطب شاه تقدیم کرده ‌است. این منظومه حدود 000‘8 بیت دارد (شورا، 3/ 508- 509؛ اته، I/ 840-841؛ صفا، 5(2)/ 1123؛ خزانه‌دارلو، 283-285) و از آن نسخه‌هایی در کتابخانه‌های مختلف موجود است (نک‍ : منزوی، همان، 4/ 2980-2981، 5/ 3569).

ب ـ مطمح الانظار

دومین مثنوی از پنج گنج که به ‌تقلید از مخزن الاسرار نظامی، در 20 مقاله با محتوای حکمی در 1019 ق/ 1610 م سروده شده ‌است (خزانه‌دار‌لو، 285؛ منزوی، همان،4/ 3213). دیباچۀ این کتاب به نثر، و به نام محمدقلی قطب شاه است. روح‌الامین این کتاب را در مدت 40 روز و در 233‘2 بیت سروده است (همو، خطی مشترک، 7/ 782، خطی، همانجا). خزانه‌دارلو (ص 286) شمار ابیات آن را حدود 200‘2 بیت می‌داند.

ج ـ لیلی و مجنون

این مثنوی با دیباچه‌ای به نثر، به نام محمدقلی قطب شاه است. روح‌الامین آن را در مدت 7 ماه سروده است (منزوی، همان، 4/ 3103؛ اته، I/ 841 ؛ ریو،675 / II؛ آقابزرگ، 18/ 393). او در این کتاب، بعد از مقدمه و توحید و نعت و صفت معراج و منقبت پیامبر (ص) و سبب نظم کتاب، به مدح محمدقلی قطب شاه پرداخته؛ آنگاه ساقی‌نامه‌ای در 65 بیت سروده است. پس از ساقی‌نامه، داستان را مطابق ضبط نظامی تا آخر می‌سراید (خزانه‌دارلو، 287). از این کتاب چندین نسخه در کتابخانه‌های مختلف وجود دارد (نک‍ : منزوی، همانجا).

د ـ آسمان هشتم

از این کتـاب با نـامهای آسمان هشتم (نک‍‍ : اته، 847/ I) یا فلک البروج (نک‍ : بانکیپور،III/ 63) یا هر دو نام (نک‍ : ریو، 676 /II) یاد شده ‌است. آسمان هشتم بر وزن حدیقة الحقیقۀ سنایی (د ح 535 ق/ 1141 م)، و شمار ابیات آن حدود 000‘ 3 بیت است (منزوی، همان، 4/ 2619؛ صفا، 5(2)/ 1123). روح‌الامین این اثر را به نام محمدقلی قطب شاه سروده، و در مقدمه نیز شرحی مبسوط در ستایش او آورده ‌است. محمدقلی قطب شاه در زمان نظم این کتاب درگذشت (1020 ق/ 1611 م)؛ ازاین‌رو، روح‌الامین نام جانشینان وی را نیز بدان افزود و آن را در 1021 ق به پایان برد (ریو، بانکیپور، همانجاها؛ منزوی، همان، 4/ 2618- 2619، فهرستواره، 1/ 97).

ه‍ ـ جواهرنامه

این منظومه در برابر اسکندرنامه سروده شده‌ است. روح‌الامین در مثنوی خسرو و شیرین خود در بیت «جواهرنامه‌ای ایدون که گفتم‌ / دری از معدن الماس سفتم»، به این منظومه اشاره می‌کند. از جواهرنامه، نسخه‌ای در دست نیست (همان، 10/ 728؛ شورا، 3/ 292). خزانه‌دارلو (ص 290) با اشاره به 3 بیت از این اثر، می‌گوید که خمسۀ پنجم روح‌الامین شاید همان خسرو و شیرین باشد.

2. گلستان ناز

دیوانی مشتمل بر 000‘5 بیت که شاعر در آن خود را گاه «روح‌» و گاه، «روح‌الامین» تخلص کرده ‌‌است (ریو، اته، همانجاها؛ صفا، 5(2)/ 1124؛ شورا، 3/ 292-293).

3. رسالۀ عروض و قوافی

اثری است در عروض و قافیه، حاوی مطالبی در مقدمه، در بیان حروف تهجی و اقسام اضافات و جز آن (نک‍ : حسین، 3/ 629).

شیوۀ شاعری

شیوۀ او در شاعری همان است که در سدۀ 10 ق/ 16 م و اوایل سدۀ 11 ق در بسیاری از شاعران دیده‌ می‌شود. سخنش ساده و روان، و توانایی‌اش در مثنوی بیشتر از غزل است؛ غزلهایش بیشتر به طرز وقوع، و بیان حال خود در وصال و هجران است و از معانی حکمی و عرفانی در آنها کمتر نشانی دیده می‌شود (صفا، همانجا؛ نیز نک‍ : گلچین معانی، مکتب ... ، 834).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛ توزک جهانگیری، به کوشش محمد هاشم، تهران، 1359 ش؛ حسین، محمدبشیر، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1973 م؛ خزانه‌دارلو، محمد‌علی، منظومه‌های فارسی، تهران، 1375 ش؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به کوشش میرزا اشرف علی، کلکته، 1309 ق/ 1891 م؛ شفیق، لچهمی نراین، شام غریبان، به کوشش محمد اکبر‌الدین صدیقی، کراچی، 1977 م؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1362 ش؛ عابدی، امیرحسن، گفتارهای پژوهشی در زمینۀ ادبیات فارسی، به کوشش حسن عباس، تهران، 1377 ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1334 ش؛ کلیم کاشانی، ابوطالب، دیوان، به کوشش پرتو بیضایی، تهران، 1336 ش؛ کنبو، محمدصالح، عمل ‌صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به کوشش غلام ‌یزدانی و وحید قریشی، لاهور، 1967 م؛ گلچین معانی، احمد، کاروان هند، تهران، 1369 ش؛ همو، مکتب وقوع در شعر فارسی، مشهد، 1374 ش؛ لاهوری، عبدالحمید، پادشاه‌نامه، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، 1867 م؛ نصرآبادی، محمد‌طاهر، تذکره، تهران، 1317 ش؛ همان، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1378 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستواره؛ نیز:

Ashraf, M., A Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Salar Jung Musenm and Library, Hyderabad, 1969; Bankipore; Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966.
مرتضى طاهری برزکی