روتول

روتول، نام قومی مسلمان و کم‌جمعیت از اقوام ساکن قفقاز شمالی، در شمال رود سامور، در جنوب داغستان و چند روستا در شمال جمهوری آذربایجان کنونی.
روتولها از اقوام بومی قفقاز به شمار می‌روند و از لحاظ نژادی، به گروه قومی لزگی وابسته‌اند. آنهـا به زبـان روتولی ــ از گروه زبانی لزگی ــ سخن می‌گویند. زبان روتولی به 5 گویش موخادی، شینـازی، موخرکی، ایخرکی و برچینی ـ خینی تقسیم می‌شود کـه ازاین‌میان، گویش موخادی به‌عنوان زبان ادبی در میان روتولها پذیرفته شده است (ابراهیمف، npn.). بااین‌حال، مهم‌ترین زبان ادبی روتولها، زبان ترکی با گویشی است که در جمهوری آذربایجان رواج دارد. همچنین، رواج زبان روسی در میان روتولها بسیار گسترده است. در میان کهن‌سالان نیز کسانی هستند که با خط و زبان عربی ــ تااندازه‌ای‌که بتوانند قرآن بخوانند ــ آشنایی دارند (آکینر، 170-171؛ EI2, VIII/ 642؛ «روتولها ... »، npn.).
روتولها از شرق و جنوب شرق با لزگیها، از شمال غرب با آوارها، از شمال شرق با آگولها، و از غرب با تساخورها هم‌مرزند (موسایف، npn.).
در سرشماری رسمی سال 2010 م/ 1389 ش فدراسیون روسیه، جمعیت روتولها 240‘35 تن گزارش شده است. بیشتر جمعیت روتولها در 20 روستای واقع در رایونی (شهرستانی) به نام روتول، در جنوب جمهوری خودمختار داغستان در فدراسیون روسیه، در بخش علیای رودخانۀ سامور زندگی می‌کنند. ازاین‌میان، 18 روستا در درۀ سامور و دو روستا در درۀ آختی‌چای جای دارند. شماری از آنـان نیز در 5 روستا در شمال جمهوری آذربایجان ــ به نـامهای شین، شرسو، داش‌یوز، خیرسا و کاینار ــ به سر می‌برند. در 1999 م/ 1378 ش، شمار جمعیت روتولهای ساکن جمهوری آذربایجان 900 تن برآورد شده است («اسناد ... »، npn.؛ نیز داشلای، «اگر ... »، npn.؛ بنیگسن، 169). 
روتولها از لحاظ زبانی و نحوۀ زندگی و اخلاقی بیشتر به تساخورها ــ از اقوام ساکن در قفقاز ــ نزدیک‌اند (موسایف، npn.). آنان به‌سبب وجود چراگاههای دائمی تابستانی و زمستانی در مناطق سکونت خود، بیشتر به دامداری اشتغال دارند (ابراهیمف، npn.).
تا پیش از چیرگی روسیه بر قفقاز در سدۀ 19 م/ 13 ق، روتولها در میان همسایگان خود در شمار لزگیها به حساب می‌آمدند (نک‍ : دنبالۀ مقاله)؛ اما از آن پس، با سیاست روسها در جداسازی مردم قفقاز از طریق ملت‌سازی، مردمانی که در ناحیۀ علیای رود سامور به سر می‌بردند، برگرفته از نام بزرگ‌ترین محل تجمع آنان، «روتول» خوانده شدند (آکینر، 164).
از پیشینۀ تاریخی روتولها آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما همین اندازه می‌دانیم که گویا آنها پیش از سدۀ 5 م، در سکونت‌گاه کنونی خود در کرانۀ رود سامور می‌زیسته‌اند. 
نیاکان روتولها پیش از آنکه از طریق ایرانیان با دین زردشتی آشنا شوند، آیین چند‌خدایی داشتند. آنان گویا پیش از سدۀ 2 ق/ 8 م، تحت تأثیر گرجیها به دین مسیح درآمده بودند؛ و در سده‌های 1-2 ق/ 7- 8 م، به هنگام فتوحات اعراب مسلمان در قفقاز، با دین اسلام آشنا شدند و رفته‌رفته به اسلام گرویدند و از آن پس مسلمان ماندند («روتولها»، npn.؛ آکینر، 164-165). در محدودۀ سرزمینهای روتول‌نشین، ‌کتیبه‌هایی به خط کوفی متعلق به سدۀ 5 ق/ 11 م یافت شده که نشان می‌دهند در این مناطق مسجدهایی وجود داشته‌اند (ابراهیمف، npn.).
زکریای قزوینی در آثار البلاد در سدۀ 8 ق، از شهرکی به نام «شناس» در سرزمین لزگیان یاد کرده است. امروزه، آن شهرک ــ که در منابع رسمی به آن «شیناز» می‌گویند ــ از مهم‌ترین روستاهای رایون روتول به شمار می‌رود. به نوشتۀ او، شناس، شهری کوچک در سرزمین لزگیها، در ناحیه‌ای کوهستانی و سخت‌گذر، با آب‌وهوایی سرد و مردمانی نیکوکار و غریب‌نواز بوده است. ساخت اسلحه، و نیز بافتن زره و جوشن در میان مردم این شهر رونق داشته، و از محصولات کشاورزی آنجا، از نوعی سیب کوهی و دانه‌هایی با نام «سلت» یاد شده است (ص 602).
روتولها با برخورداری از موقعیت منزوی، نقش مؤثری در کشاکشهای شاهزاده‌نشینان قفقاز بر سر قدرت داشتند. هر روستای روتول‌نشین، رهبری موسوم به «بیک» داشت. این بیکها باهم نوعی اتحادیه، به رهبری بیک روستای موخاد تشکیل داده بودند تا به دفاع مشترک در برابر مهاجمان بپردازند. به گمان قوی، نام روتول که به معنای «اتحاد» است، برگرفته از این اتحادیه باشد. به‌طور رسمی، در این اتحادیه، روستاهای موخاد، کیچا، کوفا، کالا، آمسار، لوچِک، کینا، خلوت، ایچیا، ایگراخ و لاکون شرکت داشتند. مرکز و مقر خانها و بیکهای این اتحادیه در روستای موخاد بوده است (کاسونا، I/ 538؛ ابراهیمف، npn.).
اهالی خان‌نشین روتول در حملۀ عثمانیها به تساخورها در 835 ق/ 1432 م در خدمت ارتش عثمانی بودند. همچنین در نامۀ یکی از فرمانروایان داغستان به تاریخ 1006 ق/ 1597 م، از «مردان روتولی» در میان هم‌پیمانان نظامی‌اش یاد شده است. در شجره‌نامه‌ای موجود، متعلق به سال 991 ق/ 1583 م، به حکام روتول با عنوان «بیک» اشاره شده، که نیای مشترکشان به شخصی به نام قاضی بیک می‌رسیده است. این بیکها وابسته به حکام ایرانی و عثمانی بودند و فرامین حکومتی خود را از آنان دریافت می‌داشتند (همو، npn.).
ماگال (مَحال) روتول تا سال 1227 ق/ 1812 م، که روسها بر قفقاز استیلا یافتند، به حیات سیاسی خود به‌صورت مستقل ادامه داد؛ اما از آن تاریخ به بعد، به تابعیت دولت روسیه درآمد. در 1235 ق/ 1820 م، روسها سالانه مالیاتی به مبلغ 500 روبل برای مناطق روتول‌نشین وضع کردند؛ اما روتولها از پرداخت این مالیات سر باز زدند و با روسها به مقابله و مخالفت پرداختند. با اوج‌گرفتن قیام شیخ شامل داغستانی برضد حضور نیروهای روسیه در داغستان، مردم روتول به رهبری «آقا بیک» به این قیام پیوستند. شیخ شامل در 1254 ق/ 1838 م، آقا بیک را نایب خود در اراضی سامور تعیین کرد؛ اما ارتش روسیه در همان سال بر نیروهای آقا بیک روتولی پیروز شد و در 1255 ق، به‌طور کامل ماگال روتول به زیر سلطۀ روسیه درآمد («درباره ... »، npn.؛ داشلای، «آقا بیک ... »، npn.؛ گامر، npn.).
پس از فروپاشی روسیۀ تزاری و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بیشتر سرزمینهای روتول‌نشین در محدودۀ جمهوری خودمختار داغستان قرار گرفت؛ که در 1921 م/ 1300 ش تشکیل شده بود، بخش کوچکی از آن نیز ضمیمۀ جمهوری نوبنیاد آذربایجان شد. در 1926 م/ 1305 ش، رایون روتول در محدودۀ مرزهای جمهوری خودمختار داغستان تشکیل شد. این رایون که با مساحتی حدود 170‘2 کم‍ 2، از لحـاظ وسعـت بـزرگ‌تـریـن رایـون کوهستـانی جمهوری خودمختار داغستـان است، بیش از 100 کم‍ درازا دارد و در 2010 م/ 1389 ش، در 40 روستا و مناطق مسکونی آن، 500‘22 تن زندگی می‌کردند (موسایف، npn.؛ «رایون ... »، npn.).
از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، برپایۀ قانون اساسی جمهوری خودمختار داغستان، روتولها از حقوق برابر با دیگر اقوام ساکن در داغستان برخوردارند و در مجلس قانون‌گذاری داغستان نمایندگان خود را دارند. زبان روتولی یکی از زبانهای رسمی جمهوری داغستان به شمار می‌‌رود و از 1991 م/ 1370 ش، در مدارس مناطق روتول‌نشین آموزش داده می‌شود. متخصصین این زبان در دانشگاههای دولتی داغستان تربیت می‌شوند (ابراهیمف، npn.).
مشکلات اقتصادی در مناطق روتول‌نشین موجب مهاجرت روتولها به دیگر نواحی داغستان و فدراسیون روسیه شده است؛ از‌این‌رو، با توجه به شمار اندک جمعیت روتولها، بیم آن می‌رود که در دهه‌های سدۀ 21 م، آنها در میان دیگر اقوام ساکن فدراسیون روسیه مستحیل شوند (موسایف، npn.).

مآخذ

قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ نیز:

Akiner, Sh., Islamic Peoples of the Soviet Union, London etc.,1983; Bennigsen, A. and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire: A Guide, London,1985; Dashlay, F., «Agabek Rutulskiy: Zabitiy naib shamila», Odnoselchane, www. odnoselchane. ru/ ?= 44&page= article &id= 557&com= articles; id., «Yesli uzhe segodniya ne nachat bit v kolokola, ... », Golos Armenii, www.golosarmenii.am/ ru/ 20230/ world/ 16802 (acc.Feb.27,2012); EI2; Gammer, M., Muslim Resistance to the Tsar: Shamil and the Conquest of Chechnia Daghestan, tr. V. Simakova, www. a-u-l. narod. ru/ Moshe_Gammer_Shamil., Ibragimov, G.Kh., «Rutultsy, Narody Dagestana», Odnoselchane, www.odnoselchane.ru/ ? sect=1675; «Informatsionnye materialy ob okonchatelʼnykh itogakh vserossiĮyskoĮ perepisi naselenia 2010 goda», Federalʼnaya sluzhba gosudarstvennoĭ statistiki, www.gks.ru/ free_doc/ new_site/ perepis2010/ perepis_itogi1612.htm; Kasvena, M.et al., Narodi Kavkaza, Moscow, 1960; Musayev, G., «Rutultsy: Istoriya i natsionalnye problemy», Rutul, www.rutul.narod.ru/ history/ history.htm; «O Rutultsakh», www.shinaz. ru/ ; «The Rutuls», Russia The Great, www.russia.rin.ru/ guides_e/ 5009.html (acc. Aug. 14,2022); «Rutulskiy Rayon», Bank Gorodov.Ru, www.bankgorodov.ru/ region/ raion.php?id=186813.
هاتف هیدجی ـ شیوا جعفری