رمیصاء بنت ملحان

رُمَیْصاءْ بِنْتِ مِلْحان (د پس از 35 ق/ 655 م)، صحابی و راوی پیامبر اکرم (ص).
رمیصاء بنت ملحان بن خالد بن زید را با نامهایی چون سَهله، رُمَیله، انیفه، رُمَیثه و رمسه نیز خوانده، و کنیه‌های او را ام‌سُلَیم، ام‌اَنَس، ام‌عبدالله و ام‌خادم‌النبی ضبط کرده‌اند (ابن‌عبدالبر، 4/ 1940؛ ابن‌حجر، 8/ 243؛ ابن‌اثیر، اسد ... ، 7/ 345؛ ابن‌سعد، 8/ 310، 319؛ ذهبی، 2/ 304). او از قبیلۀ خزرج، طایفۀ بنی‌نجار (نجاریه) بود و مادرش مُلَیْکَه بنت مالک بن عدی نیز از همین طایفه بود (ابن‌حجر، 8/ 243-244؛ ابن‌اثیر، همانجا). گاه، نام دیگر وی را غُمَیصا دانسته‌اند؛ حال‌آنکه، آن نام، از آنِ خواهرش با کنیۀ ام‌حَرام (د 28 ق/ 649 م) است (ابن‌سعد، 8/ 318- 319؛ ابن‌جوزی، 333؛ ابن‌اثیر، الکامل، 3/ 97). تاریخ تولد رمیصاء دانسته نیست، ولی ازدواجش با مالک بن نَضر و تولد فرزندش، انس، در دورۀ جاهلیت یا سالهای نخست پس از بعثت بوده است (ابن‌اثیر، اسد، نیز ابن‌حجر، همانجاها). 
رمیصاء در مدینه می‌زیست و پس از هجرت پیامبر اکرم (ص) به این شهر جزو نخستین کسانی بود که به آن حضرت ایمان آورد و تا پایان عمر، به وی وفادار بود و در کنار ایشان ماند. حتى پسرش، انس را به‌عنوان خادم به رسول خدا (ص) سپرد. به همین سبب، شوهرش او و فرزندش را رها کرد و به شام رفت و در همان‌جا درگذشت (ابن‌کثیر، 5/ 288، 6/ 24؛ ابن‌حجر، همانجا)؛ برخی نیز از کشته‌شدن وی خبر داده‌اند (نک‍‌ : زرکلی، 3/ 33؛ طهماز، 70).
پس از مالک بن نضر، ابوطلحه (زید بن سهل بن اَسود از بنی‌نجار)، در‌حالی‌که هنوز مشرک بود، از وی خواستگاری کرد. رمیصاء پذیرش این ازدواج را مشروط به مسلمان‌شدن ابوطلحه دانست و پس از توافق، صداق و مهر وی را اسلام قرار دادند. او از این ازدواج صاحب دو فرزند به نامهای ابوعمیر و عبدالله شد (ابن‌سعد، 5/ 53-54؛ ذهبی، 2/ 304-305). ابن‌اثیر بر این باور است که این ازدواج به توصیۀ پیامبر اکرم (ص) صورت گرفت (همانجا).
خانوادۀ رمیصاء شامل دو پسر، سُلَیم و حرام، و دو دختر، رمیصاء ام‌سلیم و غمیصاء ام‌حرام، شوهرش ابوطلحه (ه‍ م)، و فرزندانش، انس و عبدالله بود که همگی از شخصیتهای فعال و مؤثر در دورۀ نبوی، پس از هجـرت و دورۀ خلفـا بودند (نک‍ : ابن‌سعد، 7/ 10-16؛ ابن‌کثیر، همانجا؛ ابن‌اثیر، الکامل، 3/ 95؛ عطاردی، 3/ 334-335).
در منابع، برای رمیصاء مناقب و فضایل بسیار نقل کرده‌اند (نک‍ : طهماز، 27-40)؛ ازجمله آنکه او در جنگ احد (3 ق/ 624 م) همراه رسول خدا (ص) بود و همپای زنان دیگر، وظیفۀ رسیدگی به مجروحان و آب‌آوردن برای لشکر اسلام را بر عهده داشت. گفته‌اند که او برای دفاع، خنجری همراه داشت. در نبرد حنین (8 ق)، با‌اینکه عبدالله را باردار بود، لشکر اسلام را همراهی کرد (واقدی، 1/ 249-250، 3/ 902-904؛ ابن‌سعد، 8/ 310-311؛ ذهبی، 2/ 304؛ طبری، 3/ 76-77).
به نوشتۀ واقدی، در نبرد خیبر (سال 7 ق)، پیامبر اکرم (ص) 20 زن را به همراه خود برد تا امور پشتیبانی جنگ را انجام دهند که یکی از آنان رمیصاء بود (2/ 685، 707).
پیامبر (ص) با خانوادۀ ام‌سلیم احساس قرابت داشت، زیرا اعضای این خانواده در شرایط سخت همراهش بودند و پیامبر (ص) دربارۀ وی گفته است: چون برادر ام‌سلیم در نبرد بئر مَعونه (ه‍ م) همراهم بود و به شهادت رسید، نسبت به ام‌سلیم مهربان هستم (ذهبی، 2/ 306-307). روایات بسیار که گویای روابط خانوادگی پیامبر (ص) با رمیصاء، و مبین سیره و رفتارهای نبوی است، در منابع حدیثی ضبط شده است (نک‍ : ابن‌سعد، 1/ 312- 318؛ ابن‌کثیر، 6/ 24، 26-27؛ ذهبی، 2/ 306-311)؛ ازجمله آنکه عبدالله بن عباس نقل کرده است که روزی رمیصاء نزد پیامبر (ص) آمد و از شوهرش شکایت کرد و حضرت (ص) با دعوت شوهرش، بین آنها صلح و آشتی برقرار نمـود (نک‍ : سیوطی، 6/ 148). در 7 ق نیـز مُقَوقَـس، حـاکم مصر، دو کنیز به نامهای ماریه و خواهرش، سیرین را برای پیامبر اسلام (ص) فرستاد و حضرت آنها را در خانۀ رمیصاء سکونت داد و در‌واقع، رسیدگی به این تازه‌مسلمانان را به وی سپرد (ابن‌سعد، 1/ 86؛ طبری، 3/ 21؛ ابن‌کثیر، 5/ 264). رمیصاء را با صفاتی چون فاضل و متفکر (ذهبی، همانجا)، و از عقلای زنان (ابن‌عبدالبر، 4/ 1940) نیز ستایش کرده‌اند.
روایاتی از پیامبر (ص) توسط رمیصاء و گاه، به نقل از فرزندش، انس نقل شده است (ابن‌عبدالبر، 4/ 1940-1941). از تاریخ درگذشت رمیصاء خبری در دست نیست؛ ولی به هنگام محاصرۀ خانۀ خلیفۀ سوم، عثمان بن عفان و کشته‌شدن او (35 ق/ 655 م)، رمیصاء زنده بوده است (نک‍ : طهماز، 40).

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، به کوشش محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره، دارالشعب؛ همو، الکامل؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلقیح فهوم اهل الاثر، قاهره، 1394 ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، بیروت، 1327 ق؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش بروکلمان، لیدن، 1321 ق؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق/ 1960 م؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ ذهبی، سیر؛ زرکلی، اعلام؛ سیوطی، جلال‌الدین، حاشیه بر سنن نسایی، به کوشش عبدالفتاح ابو‌عده، حلب، 1406 ق/ 1986 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق/ 2000 م؛ طبری، تاریخ؛ طهماز، عبدالحمید، انس بن مالک، دمشق، 1412 ق/ 1992 م؛ عطاردی قوچانی، عزیزالله، مسند الامام الشهید، تهران، 1391 ش؛ مهدوی، علی‌اصغر، مقدمه و حاشیه بر سیرت رسول الله ابن‌هشام، ترجمۀ قاضی رفیع‌الدین اسحاق همدانی، به کوشش همو، تهران، 1361 ش؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، 1404 ق/ 1984 م.

محمد نوری