رکنیه، مدرسه

رُکنیّه، مَدْرِسه، بنایی از سدۀ 8 ق/ 14 م در شهر یزد. این اثر بازماندۀ مجموعه‌بناهایی است كه سید ركن‌الدین محمد قاضی‌حسینی یزدی (د 732 ق/ 1332 م) در مجاورت مسجد جامع بنیان نهاده بود (جعفری، 81، 83؛ کاتب، 123، 125؛ بافقی، 3/ 654- 655). اكنون از آن مجموعه تنها گنبدخانۀ مدرسه در محلۀ وقت و ساعت بر جای مانده، که مدفن سید رکن‌الدین است (ویلبر، 160؛ افشار، یادگارها ... ، 2/ 558، 561؛ جعفری، 87؛ کاتب، 129). 

مدرسۀ رکنیه در دهۀ دوم سدۀ 8 ق/ 14 م در محلۀ باب‌الوسادۀ یزد، جنب مدرسۀ محمودشاهی ساخته شد (جامع ... ، 5). میان مسجد جامع و مدرسۀ رکنیه، مدرسۀ رشیدیه قرار داشت که بانی آن رشیدالدین فضل‌الله همدانی بود (افشار، یزدنامه، 1/ 289). مدرسۀ رکنیه را ام‌البقاع مدارس یزد می‌دانستند که مجموعه‌ای مرکب از مدرسه، رصد، کتابخانۀ 3هزارجلدی، مسجد، دارالشفا، بیت‌الادویه و خانقاه بود (جامع، 6؛ جعفری، 81-83؛ کاتب، 122-125، 129). مدرسه، گنبدی بلند و حیاطی داشت که نهری در میانش جاری بود و دورتادورش را حجره‌ها، اتاقها و صفه‌ها فراگرفته بودند (جامع، 12؛ کاتب، 123، 129). بر سردر بلند مدرسه، دو منار افراشته شده بود و روبه‌رویش، ساختمان رفیع رصدِ وقت و ساعت با ایوانی قرار داشت. در دو سوی این ایوان، دو منار کوچک وجود داشت که بر سر یکی، مرغ رویین بود که با چرخش آفتاب می‌گشت و بر دیگری، عَلمی ظاهر می‌شد که با صدای طبل، 5 وقت را ندا می‌داد. در داخل بنای رصد، چرخی چوبین و منقش بود که برای تعیین روز، ماه و سال فارسی، عربی، رومی و ترکی به کار می‌رفت. 12 ساعت روز و شب نیز با حرکت آبی معین می‌شد که در تنورۀ مسین و دیگر اجزا قرار داشت. سازندۀ رصد، براساس کتیبه‌ای که در رصد وجود داشته، خلیل بن ابی‌بکر بن خلیل، و تاریخ ساخت آن و نیز مدرسه، 725 ق/ 1325 م گزارش شده است (نک‍ : جعفری، همانجا؛ کـاتب، 123-125، 148- 149). از رصد سید رکن‌الدین اثری به جا نمانده، اما نام میدان وقت و ساعت، یادآور همان رصد است (افشار، یادگارها، همانجا). 
بنای کنونی مدرسه، مرکب از حیاط، ایوان و گنبدخانه‌ای در سوی جنوبی آن است. کف بنا بیش از یک متر نسبت به کوچه در تراز پایین‌تری قرار دارد (خادم‌زاده، 92). حیاط چهارضلعی، به ابعاد هر ضلع 85/ 11 متر، با دیوارهای ساده، حاصل تغییرات ساختمانی پس از تجزیه و ویرانی مجموعه است. ایوانی به درازای 85/ 6، پهنای 6 و بلندای 45/ 13 متر رو به شمال، اینک ورودی گنبدخانه است. این ایوان و گوشواره‌های دو اشکوبۀ دو طرفش را در چند دهۀ اخیر برپایۀ بقایای قدیم بازسازی کرده، و آرایه‌های کاشی جدید بر آن افزوده‌اند. بقایای کتیبه و بخشی از قابهای گچ‌بری با نقشهای اسلیمی و هندسی پُرکار در زیر پاکار طاق به چشم می‌خورد. اسپر ایوان به قابهای سه‌گانه تقسیم، و در زیر هر یک، مقرنس گِل‌بری کم‌عمق کار شده است. بر روی آن، بقایایی از کتیبه‌ای گچی مانده است که عبارت «مستقیماً و ینصـ » به خط کوفی مشجر از سورۀ فتح (48) خوانده می‌شود (نیک‌زاد؛ افشار، همان، 2/ 563؛ خادم‌زاده، 93). 
گنبد رکنیه به صورت دوپوش پیوسته ساخته شده (پیرنیا، «شیوه‌ها ... »، 206) و برای آهیانه (گنبد داخلی)، چَفدی از نوع پنج و هفت‌کُند، و برای گنبد بیرونی، چفدی از نوع شبدری‌کُند استفاده كرده‌اند. بلندای گنبد از كف تا تیزه در داخل، 9/ 21 متر است. گنبد بیرونی بر گردن استوانه‌ای به بلندای نزدیک به 4 متر و بیرون‌زدگی نعلبکی‌مانند استوار، و با استفاده از آجر و کاشی، کتیبۀ کوفی بنایی و دیگر اقسام کوفی تزیین شده است (نیک‌زاد). سطح گنبد از کاشیهایی به رنگ آبی فیروزه‌ای با نقوش هندسی و نیز کتیبه‌های کوفی، آجر و کاشی پوشیده شده، این کاشیها بیشتر حاصل مرمتهای چند دهۀ اخیر است؛ حال‌آنکه مؤلف تاریخ یزد، به گنبدی سبزرنگ اشاره دارد (نک‍ : جعفری، 81؛ افشار، همان، 2/ 562؛ نیک‌زاد). 
گنبدخانه با طرح مربع، به ابعاد 85/ 11 متر و با کلفتی دیوار 4/ 1 و 5/ 2 متر، یک ورودی از ایوان دارد (افشار، همان، 2/ 563؛ نیک‌زاد). در میان این فضا، معجر و صورت قبر سید ركن‌الدین نهاده شده است. پای گنبدخانه در داخل، ازارۀ کاشی با نقش هندسی دارد و از آن به بعد کتیبه‌ها و آرایه‌های پُرکار آغاز می‌شود. 
ساختمان گنبدخانه بر 4 دیوار باربر تكیه دارد. چپیره (مرحلۀ انتقال از مربع به دایره)، پس از کتیبه‌ای سراسری، در بلندای 66/ 10متری كار شده است؛ به این ترتیب که ابتدا گوشه‌سازی با روش اِسکُنج زمینۀ مربع به هشت را به وجود آورده، سپس با بهره‌گیری از طاق‌بَست، 16 و 32ضلعی را پدید آوردند. ازاین‌پس، در بلندای 3/ 15 متر، دایرۀ گنبد با گریوی که با کتیبۀ کوفی کار شده است، آغاز می‌شود (پیرنیا، «گنبد ... »، 23، 50؛ ویلبر، 161؛ نیک‌زاد). 4 پنجره در مرحلۀ چپیره و 4 روزن در گریو گنبد نور و هوا را به داخل می‌رسانند (ویلبر، همانجا). 
هر 4 ضلع گنبدخانه در داخل به طاق‌نماهای سه‌گانۀ کم‌عمقی تقسیم شده، و به‌این‌نحو بستر مناسبی برای زینت بنا در اختیار استادكاران قرار داده است تا همۀ سطوح را به آرایه‌های گچ‌بری و نقاشیهای رنگین مزین کنند (خاکباز، 48؛ ویلبر، 160). آرایه‌های داخل عبارت‌اند از: شمسۀ رنگین در زیر گنبد با ستارۀ داوود در مرکز آن، 12 ترنج لاجوردی در اطراف شمسه که یک‌درمیان داخل آنها سورۀ تین (95) به خط ثلث و سورۀ اخلاص (112) به خط کوفی مزهر نوشته شده است. در کمربند زیر گنبد، سورۀ فتح (48) تا آخر آیۀ پنجم، به خط کوفی دیده می‌شود (افشار، یادگارها، 2/ 563؛ خادم‌زاده، 93). در قابهای به‌وجودآمده در درون قوسهای مرحلۀ گوشه‌سازی گنبد، عبارتهایی مانند الملک للٰه، توكل على خالقی، فسیکفیکهم الله و هوالسمیع العلیم به صورت رنگی نگاشته شده است (افشار، همان، 2/ 568؛ خاکباز، 56). بر دیوار کنار ورودی، عبارت «عمل ببنایه ... سعد بن محمد بن سعد الیزدی» به صورت رنگی نوشته شده است (خادم‌زاده، 95؛ نیک‌زاد). 
محراب بر طاق‌نمای میانی دیوار قِبلی (جنوب غربی) قرار دارد. زیر طاق محراب، مقرنس‌کاری با روکشی از گچ و نقاشی اجرا شده، و 3 ضلع اطراف قاب آن کتیبه‌ای دورویه به خطهای ثلث و کوفی، شامل 18 آیۀ نخست از سورۀ انسان/ دهر (76) دارد (افشار، همانجا؛ ویلبر، 160-161). در قسمت تاج محراب، گچ‌بری برجسته‌ای با نقشهای گیاهی دیده می‌شود. در حاشیۀ اطراف آن نیز آیه‌ها و عبارتهایی به خطهای کوفی و ثلث، به صورت ساده، یا دورویه، گچ‌بری شده‌اند (افشار، همان، 2/ 568- 569؛ خادم‌زاده، 96). 
آرایه‌های پاره‌ای از گچ‌بریهای داخل بنا، ویژگیهای تزیینی بافته‌های محلی یزد را نشان می‌دهد (پوپ، 1314). برخی از طرح‌اندازیها گویی از کتاب‌آرایی اقتباس شده‌اند (ویلبر، 173). گِل‌بری، گچ‌بری و دیوارنگاره‌های نقاشی اصلی‌ترین آرایه‌های داخلی بنا را تشكیل می‌دهد (خاکباز، 49). بخشی از تزیینات برجسته با فناوری گِل‌بری به وجود آمده، سپس لایۀ نازكی از گچ بر روی آن کشیده‌اند (همو، 50). گچ‌بری، بیشترین تزیینات فضای داخلی را تشكیل می‌دهد که با فن برجسته، قالبی و فتیله‌ای در به‌وجودآوردن نقشها و كتیبه‌ها اجرا شده‌اند (همو، 51). رنگ لاجوردی در فضا غلبه دارد و دیگر رنگهای به‌كاررفته عبارت‌اند از: سرخ، قهوه‌ای، سیاه، سبز و اَكر (ویلبر، همانجا؛ خاکباز، 52). برای افزودن به جلوۀ آرایه‌ها و برجسته‌سازی نقوش، رویۀ نقشهای برجستۀ گچی را به رنگ طلایی درآورده بودند. برای این کار، از ورقۀ قلع، و سپس یک لایه روغن کمان استفاده کردند تا رنگ طلایی را القا کنند (حمزوی، 117- 119). این نوع ویژه از گچ‌بری و نقاشی در بنای رکنیه، به دست استادکاران یزدی اجرا شده است که در گنبد سلطانیه تجربۀ کار داشتند. رکنیه ازجمله بناهایی شاخص است که برخی از پژوهشگران همچون ویلبر را مجاب کرده تا معتقد به سبک یزد در معماری سدۀ 8 ق/ 14 م در ایران باشند (نک‍ : ویلبر، 93-94). 
بانی، از املاک و داراییهای خویش، وقفیات بسیاری بر مدرسه نهاد و شرح آن را بر دیوار بقعه، گرداگرد ساحت مدرسه و رصد نصب کرد (جعفری، 83؛ جامع، 12-13). 
تأسیسات سید رکن‌الدین یک سده پس از بنیان، برپا بود (یزدی، 93)، اما از سدۀ 10 ق/ 16 م، مدرسه و ابنیۀ پیرامون آن رو به ویرانی رفت. بااین‌حال، بقعه محل احترام و مراجعۀ مردم بود (بافقی، 3/ 558، 655). در سده‌های اخیر، گزارشی از وضع مدرسه و دیگر اجزاء آن در دست نیست؛ اما از عکسهای موجود مربوط به اواخر دورۀ قاجار می‌توان فهمید که جز گنبدخانۀ مدرسه و ردّی از فضای باز و میدان روبه‌روی آن، دیگر بناهای این مجموعه در اثر ساخت‌و‌سازهای محله ویران و محو شده، و برای ساخت بناهای جدید به دست اشخاص افتاده است (نیک‌زاد). نخستین مرمتهای بقعه در 1316 ش، به کوشش ادارۀ کل باستان‌شناسی صورت گرفت (اسناد ... ، بش‍‌ ). مرحلۀ نهایی مرمت بقعه با همکاری انجمن آثار ملی و سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی از 1350 تا 1352 ش به سرانجام رسید (مهران، 143؛ افشار، یادگارها، 2/ 570). این اثر به شمارۀ 246 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (مشکوٰتی، 73). 

مآخذ

اسنـاد و مدارک ثبت سنـا، موجود در سـازمـان میراث فرهنگی، شم‍ 246؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1354 ش؛ همو، یزدنامه، تهران، 1371 ش؛ بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1340 ش؛ پیرنیا، محمدکریم، شیوه‌های معماری ایرانی، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1369 ش؛ همو، «گنبد در معماری ایران»، اثر، 1370 ش، شم‍ 20؛ جامع الخیرات، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، 1341 ش؛ جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1338 ش؛ حمزوی، یاسر و دیگران، «طلاکاری آرایه‌های گچی قالبی در بقعۀ سید رکن‌الدین یزد»، مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1392 ش، س 10، شم‍ 19؛ خـادم‌زاده، محمدحسـن و دیگران، معمـاری دورۀ آل‌مظفر یزد (ایلخـانی و تیموری)، تهران، 1389 ش؛ خاکباز الوندیان، الٰهه و مجید علومی، «آرایه‌های تزیینی بقعۀ سید رکن‌الدین (مدرسۀ رکنیه) یزد، شاهکار هنر و معماری مذهبی دورۀ آل‌مظفر»، مطالعات هنر اسلامی، 1391 ش، س 9، شم‍ 17؛ قرآن کریم؛ کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مهران، محمود، کارنامۀ ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1355 ش؛ نیک‌زاد، ذات‌الله، تحقیقات میدانی؛ یزدی، حسن، جامع التواریخ حسنی، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی و ایرج افشار، کراچی، 1987 م؛ نیز:

Pope, A. U., «Architectural Ornament», A Survey of Persian Art, Tehran, 1967, vol. III; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Il Khānid Period), New Jersey, 1955. 
ذات‌الله نیک‌زاد