رشیدالدین بیداوازی

رَشیدُالدّینِ بیداوازی، محمد بن علی (د احتمالاً 877 ق/ 1472 م)، از مشایخ سلسلۀ ذهبیه در سدۀ 9 ق/ 15 م. 
دربارۀ خانواده، دورۀ کودکی و جزئیات زندگی رشیدالدین اطلاع چندانی در دست نیست. تنها می‌دانیم که او در روستای بیداواز یا بیدواز در شمال شرقی اسفراین به دنیا آمد و بخش بزرگی از عمر خود را در همان‌جا سپری کرد (خاوری، 1/ 254-255؛ شاهد، 785). وی در زمانی نامعلوم به شهاب‌الدین میر سید عبدالله بُرزِش‌آبادی (د پس از نیمۀ اول سدۀ 9 ق)، مرید و جانشین خواجه اسحاق خُتّلانی (ه‍ م)، از مشایخ سلسلۀ کبرویه، دست ارادت داد و زیر نظر او مراتب سلوک عرفانی خود را طی کرد (ابن‌کربلایی، 2/ 80-81؛ منجمی، 274؛ استخری، 336؛ نفیسی، 1/ 320).
رشیدالدین سرانجام از سید عبدالله برزش‌آبادی خرقه گرفت و پس از درگذشت پیر خود، بر جای او نشست و در خانقاه بیداواز که ظاهراً به دست خود او تأسیس شده بود، هدایت مریدان و ادارۀ امور آنان را برعهده گرفت. براساس ماده‌تاریخی که مرید و جانشین او، شیخ شاه علی اسفراینی (بیداوازی) سروده است، رشیدالدین در 877 ق در بیداواز درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. بنای مقبره و صندوق نفیس مزار او در روستای بیداواز تا سالهای اخیر باقی بوده است (نک‍ : شاهد، 787؛ حامدی، 122-131، 137- 138، 223-232؛ مؤذنی، 52؛ فسنقری، 45). 
پس از بیداوازی، مرید و داماد او، شیخ شاه‌علی اسفراینی بر جای او نشست و ادارۀ امور طریقه را برعهده گرفت. سلسلۀ ذهبیه پس از شیخ شاه‌علی در دو شاخه تداوم یافت که یکی از آنها از طریق حاجی محمد خبوشانی به عمادالدین فضل‌الله مشهدی، و از او به کمال‌الدین حسین خوارزمی، و دیگری، از طریق حاجی محمد خبوشانی و غلامعلی نیشابوری به تاج‌الدین حسین تبادکانی می‌رسد و از طریق او تا مشایخ بعدی ذهبیه در فارس تداوم می‌یابد (نثـاری، 81؛ بخـارایی، 30؛ تبریـزی، 48- 49؛ استخـری، 343 بب‍ ؛ معصوم‌علیشاه، 2/ 344-345؛ زرین‌کوب، 265-266). 

آثـار

1. منظومۀ مصباح یا مصباح رشیدی، به فارسی و در قالب مثنوی که در 852 ق/ 1448 م به پایان رسیده و بر اساس 3 محور محبت، فنا و نیاز سروده شده است. این مثنوی نسبت به آثار دیگر او مورد توجه بیشتری قرار گرفت و در سدۀ 10 ق/ 16 م و پس از آن، نسخه‌های متعددی از آن کتابت شد. امروزه نیز نسخه‌های مختلف این مثنوی در کتابخانه‌های دنیا یافت می‌شود. مصباح رشیدی در 1382 ش به کوشش جواد حامدی حق، همراه با مقدمه‌ای مطول به چاپ رسید. 
2. «مثنوی 58بیتی»، که ظاهراً در دهۀ 870 ق سروده شده و دربارۀ مریدان رشیدالدین است. این مثنوی نخست به کوشش احمد تبریزی (در 1350 ق)، و سپس به کوشش احمد منتظر صاحب در ذیل رسالۀ کمالیۀ میر سید عبدالله برزش‌آبادی در 1346 ش چاپ شده است (نک‍ : ص 71-94). 
3. «چند غزل عرفانی»، که وی در آنها «رشید» تخلص کرده، و به کوشش همو، در همان اثر یادشده به چاپ رسیده است (ص 94-112). 
4. ریاض الافیاض، رساله‌ای عرفانی که در 846 ق/ 1442 م، نوشته شده و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ آصفیه موجود است (نک‍ : حامدی، 196- 199؛ مؤذنی، 55؛ فسنقری، 44-45). 
5. رسالۀ عرفانی در عشق و محبت، که به سبک گلستان سعدی، و در بابهای مختلف چون محبت، محبوب، عنایت، ولایت، حمایت و هدایت محبوب است و تنها یک نسخه از آن، که ظاهراً در زمان حیات رشیدالدین (874 ق/ 1469 م) کتابت شده، در کتابخانۀ ملک موجود است (مؤذنی، 60-62؛ منزوی، خطی، 2(1)/ 1284، فهرستواره، 7/ 659؛ فسنقری، همانجا).
6. اسطر غیبیه، کتابی فارسی به نثر ادبی که آکنده از رباعیات و ابیات فارسی است و در آن مباحث نظری تصوف مطرح شده است. این کتاب در 875 ق، یعنی در اواخر عمر رشیدالدین تألیف شده 
و تنها نسخۀ آن در کتابخانۀ مرعشی در قم نگاهداری می‌شود (نک‍ : مؤذنی، 62-66). 
در برخی منابع دیوان اشعار و شرحی بر گلشن راز شیخ محمود شبستری را نیز به رشیدالدین بیداوازی نسبت داده‌اند، که تاکنون نسخه‌ای از آنها به دست نیامده است (نفیسی، 1/ 320؛ مؤذنی، 66- 67؛ دویس، 66). 

مآخذ

ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان‌القرائی، تهران، 1349 ش؛ استخری، احسان‌الله علی، اصول تصوف، تهران، 1338 ش؛ بخارایی، حسین، جـادة العاشقین، نسخۀ عکسی موجود در کتابخـانۀ مرکز، شم‍ 819؛ تبریزی، احمد، تعلیقه بر رسالۀ کمالیۀ برزش‌آبادی، به کوشش اصغر منتظر صاحب، شیراز، 1346 ش؛ حامدی حق، جواد، مقدمه بر مثنوی المصباح رشیدالدین محمد بیداوازی، به کوشش همو، تهران، 1382 ش؛ خاوری، اسدالله، ذهبیه، تهران، 1362 ش؛ رشیدالدین بیداوازی، محمد، «چند غزل عرفانی»، «مثنوی 58 بیتی»، همراه رسالۀ کمالیۀ برزش‌آبادی، به کوشش اصغر منتظر صاحب، شیراز، 1346 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، دنبالۀ جست‌وجو در تصوف ایران، تهران، 1362 ش؛ شاهد، احمد، «رشیدالدیـن بیـدوازی»، آینـده، تهـران، 1365 ش، س 12، شم‍ 11-12؛ فسنـقـری، غلامرضا، «نظری به زندگی و آثار شیخ رشیدالدین محمد بیدوازی اسفراینی»، بینالود، مشهد، 1372 ش، شم‍ 2؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛ منجمی، حسین، مبانی سلوک در سلسلۀ خاکسار جلالی و تصوف، تهران، 1379 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، فهرستواره؛ مؤذنی، علی‌محمد و جواد بشری، «رشیدالدین محمد بیدوازی و آثار نویافتۀ او»، نامۀ انجمن، تهران، 1387 ش، س 8، شم‍ 2؛ نثاری، حسن، مذکر احبـاب، به کوشش محمد فضل‌الله، حیدرآباد دکن، 1969 م؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1363 ش؛ نیز: 

Deweese, D., «The Eclipse of Kubravīyah in Central Asia», Iranian Studies, Hanover, vol. XXI, nos.1-2. 
محبوبه هادنیا