آجودان باشی، باغ

آجودان‌باشی، باغ \bāq-e ājo(ū)dān-bāšī\، نام دو باغ به همین نام در محلۀ دولت در تهران عهد ناصری.
1. باغ آجودان‌باشی، واقع در محلۀ باغ جناب ظهیرالدوله، در بخش شمالی محلۀ دولت. بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده است، دو خیابان در این محدوده به نام «خیابان باغ ظهیرالدوله» جانمایی شده‌اند؛ در میانۀ خیابانی که بـا جهت شمالی ـ جنوبی امتداد دارد، در ضلع غربی، کوچه‌ای باریک به سمت غرب ترسیم شده که به باغ آجودان‌باشی منتهی می‌شود. در ضلع جنوبی این باغ نیز بـاغ بیوک خـان سرتیپ جـانمـایی گشته است (نک‍ : اطلس ... ،72).
این باغ به گمان قوی، متعلق به اللٰهیار خان افشار ملقب به آجودان‌باشی، و پس از او، پسرش حسن خان ملقب به همین لقب بوده است (برای آگاهی بیشتر از هویت آنان، نک‍ : ه‍ د، آجودان‌باشی، کوچه).
این باغ و جمله‌زمینهای اطراف آن را، گویا ارباب رستم پس از 1310 ق، به ارباب جمشید اهدا کرد و اردشیر زارع، مباشر ارباب جمشید در 1312 ق، در همین محل، برای سکونت او عمارتی بنا کرد و اندکی بعد، دو یخچال و یک عمارت متعلق به یک مسیحی را پس از خریداری، به این مجموعه افزود و پارک ارباب جمشید شکل گرفت (نک‍ : ه‍ د، ارباب جمشید).
در نقشه‌ای که به کوشش اردشیر زارع تهیه شده و شمال غربی تهران را در 1322 ق نشان می‌دهد، محدودۀ نسبتاً وسیعی که محل سابق باغ آجودان‌باشی در قسمت شرق آن واقع است، تحت عنوان پارک ارباب جمشید جـانمـایی شده است (نک‍ : تهران‌نگـاری، 66). در «نقشۀ راهنمای شهر تهران» که در سال 1327 ش ترسیم شده، در محل باغ آجودان‌باشی، کوچۀ کلوپ منشعب از ضلع شمال شرقی خیابان فردوسی و پایین‌تر از میدان فردوسی جانمایی شده است (همان، 162). در «نقشۀ شهری تهران» در 1331 ش که در «دفتر جنگ بریتانیای کبیر» تهیه شده، در محل باغ آجودان‌باشی، کلوپ تهران جانمایی گشته است (همان، 191). واضح است که این باغ پس از مالکیت ارباب جمشید، نخست به پارک تبدیل شده و سپس در سالهای نخستینِ دورۀ پهلوی دوم به کلوپ تهران بدل گشته است. کلوپی که به‌واسطۀ نزدیکی سفارت انگلیس به آن، به «کلوپ انگلیسیها» نیز شهرت یافته بوده است («کلـوپ ... »، بش‍‌ ). در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کوچۀ کلوپ به کوچۀ خسرو زمانی تغییر نام پیدا کرده است ( نقشه ... ).
2. باغ آجودان‌باشی، واقع در جنوب شرقی محلۀ مریض‌خانه. در «نقشۀ نجم‌الدوله»، این باغ، مقابل محدودۀ «قزاقخانۀ مبارکه» و میدان مشق، در ضلع غربی خیابان قزاقخـانه جـانمایی شده است (نک‍ : اطلس، 79). این بـاغ نیز مانند باغ پیشین، گویا متعلق به خاندان اللٰهیار خان افشار بوده است.
در «نقشۀ کارل بدکر» از تهران که در 1322 ق/ 1914 م به چاپ رسیده است، در محل این باغ، مدرسۀ آلمانی جانمایی شده است (همان، 135). در «نقشۀ مدارس» تهران که در 1304 ش به چاپ رسیده، این مدرسه تحت عنوان مدرسۀ صنعتی ایران و آلمان جانمایی گشته است (همان، 141؛ نیز برای آگاهی بیشتر از تاریخچۀ مدرسه، نک‍ : ه‍ د، آلمانی، مدرسه). امروزه این مدرسه با نام هنرستان شهید بهشتی همچنان برجا ست.

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ تهران‌نگاری؛ «کلوپ انگلیسیها»، سفرنویس (مل‍‌ )؛ نقشۀ تهران؛ نیز:

Safarnevis, www. safarnevis. com. p = 5332 (acc. 9/ 6/ 2018(.
امیرحسین مرادخانی