ریاض

ریاض، پایتخت عربستان سعودی و مرکز استانی به همین نام در آن کشور.
این شهر در مرکز شبه‌جزیرۀ عربستان، در شرق فلات نجد، در دشتی آبرفتی با صخره‌هایی آهکی، که حدود 600 متر از سطح دریا بلندی دارد، واقع شده است (گودوین، 16؛ مارتلو، 17؛ «شهرها ... »، 450؛ «اینفوپدیا ... »، 66-68, 70-71؛ زنگنه، 14). 
از بلندیهای اطراف درۀ وادی حنیفه، که از میان شهر می‌گذرد، در فصل بارندگی، مسیلهای آبی جریان می‌یابد؛ مهم‌ترین آنها وادی بَطحاء است که از شمال شهر به سمت جنوب جریان دارد. این دره در فصل بهار و موسم باران، سرسبز و پوشیده از گلهای رنگارنگ می‌شود. برخی از پژوهشگران نام ریاض را، که در زبان عربی جمع روضه به معنای مرغزار و باغ است، برگرفته از موقعیت مکانی این شهر دانسته‌اند («شهرها»، همانجا؛ شنطی، 2؛ بونانفان، 345)؛ چنان‌که برخی هم احتمال داده‌اند، ریاض منطبق با قریۀ خضراء (در عربی به معنی سبزی و خرمی) باشد که حسن بن احمد همدانی (ص 254) مؤلف سدۀ 4 ق/10 م، در اثر جغرافیایی خود از آن یاد کرده است (نک‍ : جاسر، «الریاض ... »، 150). 
ریاض در ناحیه‌ای بیابانی با آب‌وهوای گرم و خشک جا دارد. گرمای هوا در تابستانها به °54 سانتی‌گراد بالای صفر می‌رسد و در زمستانها هوا طی روزها معتدل، و در شبها سرد می‌شود. بارندگی اندک آن نیز بیشتر محدود به فصل بهار است («طرح ... »، 6). 
ریاض شهری نوبنیاد است؛ ازاین‌رو، مکانهای تاریخی چندانی ندارد، به‌جز شماری ساختمان که شیوۀ معماری آنها برگرفته از شیوۀ معماری نجد است (نک‍ : «شهرها»، 451؛ نیز دنبالۀ مقاله). در گذشته، بیشتر ساکنان شهر را مردمانی از طایفۀ عنزه از قبیلۀ ربیعه، و برخی تیره‌های تمیم به نام وهوب، و شماری از مردم طایفۀ بنی‌خذیر و نیز بردگان تشکیل می‌دادند (لاریمر، 1593 /IX). امروزه قبایل حنیفه، تمیم، عامر بن صعصعه و شماری از قبایل عتیبه، حرب و عنزه (خاندان سعودی نیز از این قبیله‌اند) در ریاض زندگی می‌کنند (احمد بن سلیمان، 195 بب‍‌ ). 
شهر ریاض در 2010 م/ 1389 ش، دارای 286‘188‘5 تن جمعیت بوده است. استان ریاض نیز حدود 240‘404 کمـ2 مساحت دارد و شمار باشندگان آن در 2018 م/1397 ش، حدود 000‘844 تن برآورد شده است («جمعیت ... »، npn.). 
شهرستان خرج، که در جنوب شهر ریاض در همین استان واقع شده، بزرگ‌ترین واحدهای تولیدی لبنیات در عربستان را دارا ست. همچنین استان ریاض دارای نخلستانهای گسترده‌ای است (زنگنه،90؛ نیز نک‍ : مارتلو،23). 

پیشینه

پیشینۀ ریاض، به سدۀ 12 ق/ 18 م باز می‌گردد. بنیاد شهر در اصل دژی بود که در حدود سال 1160 ق/1747 م، دَهام بن دَواس بر ویرانه‌های شهر مقرن بنا نهاد. تا پیش از بنای این دژ، ریاض نام چاهی بر ساحل غربی وادی بطحاء بود که امروزه درون شهر جای گرفته است (جاسر، مدینة ... ، 65، 67). ریاض در آن روزگار با قصبۀ منفوحه، که امروزه در بخش جنوبی این شهر جای دارد، در رقابت بود و مرکز سیاسی آن ناحیه شهر درعیه، واقع در شمال ریاض به شمار می‌رفت. خاندان سعودی درعیه را پایگاه خود قرار دادند. در زمان حاکمیت دهام بر ریاض، حاکمان منفوحه با سعودیها در درعیه متحد شدند؛ این اتحاد به درگیریهایی میان سعودیها و دهام انجامید. چنان‌که طی 27 سال حاکمیت دهام بر ریاض (1160-1187 ق/1747-1773 م)، 35 بار هدف حملۀ سعودیها قرار گرفت. سپس در 1187 ق، آل‌سعود ریاض را تصرف کرد (بونانفان، 346؛ نیز نک‍ : روندو، 82). 
توسعه‌طلبیهای آل‌سعود، مداخلۀ محمدعلی پاشا، والی مصر، را در پی داشت. او در 1234 ق/ 1819 م، با حمایت عثمانیان، نیروهایی را از مصر، به فرماندهی فرزندش ابراهیم پاشا به درعیه روانه، و عبدالله بن سعود را مجبور به تسلیم کرد (شاو، II/ 15؛ رافق، 397- 398؛ لوتسکی، 106؛ بونانفان، همانجا). در این جنگ، مناطق اطراف درعیه که از آل‌سعود حمایت می‌کردند نیز با خاک یکسان شدند (همانجا)؛ چنان‌که سدلیر که کمی بعد، آنجا را دیده، ریاض را ناحیه‌ای وصف کرده که با نخلستانهای گسترده احاطه شده بوده و جنگ اخیر فقر و فلاکت اهالی آن نواحی را در پی داشته است (ص 79). 
پس از بیرون‌رفتن ابراهیم پاشا از آن منطقه، مشاری بن سعود رهبری وهابیان را بر عهده گرفت. گفته‌اند که او از سوی ابراهیم پاشا حکومت نجد را به دست گرفت (لوتسکی، 107- 108؛ حمزه، 343). او پس از چندی به مقابلۀ ابن‌معمر، امیر عُیینه و متحد مصریان رفت، ولی گرفتار شد و در اردوگاه مصریان درگذشت و به گفته‌ای، به قتل رسید (جاسر، همان، 71-72؛ حمزه، همانجا). پس از مرگ مشاری، ترکی بن عبدالله (حک‍ 1236- 1249 ق/1821-1833 م)، با ابن‌معمر درگیر شد و پس از قتل او، کوشید در ریاض پایگاهی به دست آورد؛ اما کاری از پیش نبرد. در 1236 ق، حسین بک ابوظاهر از سوی عثمانیها وارد آن منطقه شد. ترکی همراه پسرش فیصل به مقابله با او رفت و پس از مدتی جنگ‌وگریز، آنها را در 1237 ق از منطقه بیرون راند (جاسر، همانجا؛ حمزه، 344). ترکی در 1240 ق/1825 م به ریاض حمله کرد و پس از محاصرۀ شهر و نابودی کشت و زرع مردم، بر آنجا چیره شد و بدین‌ترتیب، دولت دوم آل‌سعود را بنا نهاد، و ریاض را پایتخت تجدیدحیات‌یافتۀ آل‌سعود ساخت (جاسر، همان، 73؛ ابن‌بشر، 2/ 34-40؛ بونانفان، همانجا). پس از قتل ترکی در 1249 ق/1833 م و از سرگیری نزاعهای محلی، مصریها به سرکردگی خورشید پاشا در 1253 ق/1837 م به ریاض آمدند و فیصل بن ترکی که کاری از پیش نبرد، به صلح گردن نهاد، آنگاه وی و خانواده‌اش را به مصر بردند (لوتسکی، 109). 
پس از مرگ فیصل، و با ادامۀ درگیریهای محلی میان آل‌سعود، محمد بن رشید (حاکم آل‌رشید) ریاض را اشغال کرد و آن را از 1309 تا 1319 ق/1892 تا 1901 م در تصرف داشت. در 1319 ق، سعودیها به رهبری عبدالعزیز بن سعود با استفاده از موقعیت راهبردی حصار مصمک، که خاندان رشید در آن ساکن بودند، ریاض را از آل‌رشید پس گرفتند (جاسر، همان، 70-82؛ الطریق ... ، 49-51؛ بونانفان، 407؛ البینی، 19-20، 34). سپس آل‌سعود از ریاض به‌عنوان پایگاهی برای تسخیر نجد، احساء، جبل شمر، حجاز و عصیر استفاده کردند. عبدالعزیز در 1932 م/ 1311 ش، با پایه‌گذاری پادشاهی عربستان سعودی، ریاض را به‌عنوان پایتخت برگزید. در پی این فتوحاتِ سرزمینی، و ثروتی که از نفت حاصل شد، شهر ریاض در سدۀ 20 م به رشدی مداوم دست یافت که در آغاز آهسته بود و سپس هرچه بیشتر شتاب گرفت (بونانفان، 347). 
تا پیش از 1930 م/ 1309 ش، ریاض شهری نامنظم با خیابانهایی نامتقارن بود؛ باروی شهر از گِل رس بود و 9 دروازه داشت که مهم‌ترین آنها عبارت بودند از: باب آل‌سویلم در شمال، باب دخنه در جنوب، باب ثمیری در شرق، باب مذبح در غرب و باب شمیسی در جنوب غربی (نک‍ : فیلبی، I/ 71-72؛ بونانفان، 347- 348؛ جاسر، مدینة، 85). خیابان اصلی شهر مستقیم از باب ثمیری به قصر، و از آنجا از طریق بازار به خروجی بدیعه می‌رسید، بخشی از آن نیز از غرب بازار به باب ظهیری متصل می‌شد. قصر در دو طبقه و در مرکز شهر بود. بازار ریاض شامل 120 دکان کوچک بود که در آن کالاهای اساسی مانند برنج، غلات، خرما، ادویه، شکر، قهوه و چای، و همچنین سلاح و مهمات و احشام یافت می‌شد. در بخش شرقی شهر، حصار و یا قلعۀ مصمک سربرافراشته بود. اعضای خاندان سلطنتی و تجار بزرگ در حوالی آن، خانه‌های خود را بنا کرده بودند، چنان‌که نیمی از زمینهای داخل حصار به خانه‌های مسکونی، و حدود 15 تا 20 مسجد اختصاص یافته بود (فیلبی، I/ 70-72, 76؛ بونانفان، 348؛ کحاله، 102). آب آشامیدنی شهر از چاه و یا وادی حنیفه، و کالاهای مورد نیاز از راه تجارت با احساء و کویت تأمین می‌شد (لاریمر، همانجا). 
طی سالهای دهۀ 1930 م به بعد، ریاض از محدودۀ قدیم خود فراتر رفت و از سمت غرب و شرق گسترش یافت. در 1938 م/ 1317 ش، کار ساختمان کاخ مربع پایان یافت. یک کاخ تابستانی نیز در غرب و بر حاشیۀ وادی حنیفه ساخته شد. غلامهای پادشاه برای خود «حلة العبید» یا محلۀ بردگان (بعدها: محلۀ آزادگان) را در شرق ریاض ساختند. ورود مهاجران به جنوب شهر، سبب ایجاد محلۀ منفوحۀ جدید و همچنین محلۀ عتیقه شد. از آن پس، توسعۀ شهر با مصالح سنتی متوقف، و ساخت‌وساز با مصالح جدید آغاز شد. 
در دهۀ 1950 م/1330 ش، کاخ ناصریه و بیوتات عظیم آن برپا شد. در حومۀ شمال شرقی شهر هم در منطقۀ ملز، ویلاهایی با معماری غربی ساخته شد. منابع عظیم آب از سوی فرانسویها کشف، و شبکۀ لوله‌کشی آب احداث گردید. در زمینۀ حمل‌ونقل، فرودگاه ریاض و ایستگاه راه‌آهن بنا شد و با توسعۀ راه شوسۀ ریاض به مدینه، تمامی جاده‌های عربستان به یکدیگر متصل شدند. به‌تدریج، ریاض از شهری سنتی به شهری امروزی بدل گردید. گرچه ریاض پایتخت سیاسی کشور به شمار می‌رفت، اما بیشتر وزارتخانه‌ها و دفاتر دولتی در جده مستقر بود. در 1953 م/1332 ش، وزارتخانه‌ها از جده به ریاض منتقل شد. در آن دوران، دو طرح کلان در ریاض به اجرا درآمد: طرح نخست باعنوان دوکسیادیس در 1968 م/1347 ش، و دومین طرح در 1978 م/1357 ش آغاز شدند. در پی آن، و بر پایۀ آنها ساخت مناطق مسکونی در همه‌جای ریاض رونق گرفت. راهها و کمربندیهای اطراف شهر، شبکۀ آب‌رسانی، مراکز آموزشی و دانشگاهی، شرکتها و مراکز فرهنگی و تجاری، و مناطق دیپلماتیک، اداری و سلطنتی ایجاد، و در 1980 م/ 1359 ش، فرودگاه بین‌المللی ملک خالد ساخته شد که در شمار پیشرفته‌ترین فرودگاههای جهان است. پس از آن، با قرارگرفتن ریاض در مسیر راه‌آهن سراسری دمام ـ هفوف، این شهر از طریق شبکۀ راه‌آهن به دیگر نقاط عربستان و کرانه‌های خلیج فارس متصل شد. بدین‌ترتیب در ریاض، بیشتر امکانات شهرهای پیشرفته ایجاد شد (بونانفان، 347-355، 405-406؛ قدور، 583 بب‍ ؛ عماد، 11؛ «اینفوپدیا»، 219-277؛ «شهرها»، 451؛ عظیمی، 64-66). 

مآخذ

ابن‌بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، به کوشش عبدالرحمان بن آل‌شیخ، ریاض، 1403 ق/1983 م؛ احمد بن سلیمان، «اصول الامر القدیمة فی مدینة الریاض»، العرب، ریاض، 1400 ق، س 15، شم‍ 3 و 4؛ البینی، مارکو، العمارة التقلیدیة فی المملکة العربیة السعودیة < المنطقة الوسطى>، ترجمۀ اسامه محمد نور جوهری، ریاض، 1419 ق/ 1998 م؛ بونانفان، پل، «ریاض: پایتخت عربستان سعودی»، شبه‌جزیرۀ عربستان در عصر حاضر، ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، 1380 ش، ج 3؛ جاسر، حمد، «الریاض: قامت على انقاض مدینة حجر»، العرب، ریاض، 1406 ق، س 21، شم‍ 3-4؛ همو، مدینة الریاض عبر اطوار التاریخ، ریاض، 1422 ق؛ حمزه، فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، 1388 ق/ 1968 م؛ رافق، عبدالکریم، العرب و العثمانیون 1516-1916، دمشق، 1974 م؛ روندو، پ.، «اسلام در شبه‌جزیرۀ عربستان»، شبه‌جزیرۀ عربستان در عصر حاضر، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1378 ش، ج 1؛ زنگنه، صباح، شناسنامۀ فرهنگی پادشاهی عربستان سعودی، تهران، 1386 ش؛ شنطی، ابراهیم احمد، «تجمیل المدن فی المملکة»، قافلة الزیت، 1408 ق، ج 36 (6)؛ الطریق الی الریاض، ریاض، 1419 ق/ 1999 م؛ عظیمی، رقیه، عربستان سعودی، تهران، 1374 ش؛ عماد، عصام، «مدینة الریاض الجدیدة»، قافلة الزیت، 1384 ق، ج 12 (3)؛ قدور، اسامه، «الریاض ـ دراسة فی جغرافیة المدن»، جامعة دمشق للآداب و العلوم الانسانیة، دمشق، 2015 م، شم‍ 1و 2؛ کحاله، عمر رضا، جغرافیة شبه‌جزیرة العرب، به کوشش احمد علی، قاهره، 1384 ق/1964 م؛ گودوین، و.، عربستان سعودی، ترجمۀ فاطمه شاداب، تهران، 1383 ش؛ لوتسکی، و. ، تاریخ الاقطار العربیة الحدیث، ترجمۀ عفیفه بستانی، مسکو، 1971 م؛ مارتلو، پ.، «معرفی جغرافیای سیاسی شبه‌جزیرۀ عربستان»، شبه جزیره ...  (نک‍ : هم‍ ، روندو)؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد ابن‌علی اکوع، صنعاء، 1403 ق/1983 م؛ نیز:

City Population, www.citypopulation.de/saudiarabia.Html (acc. Jul. 13, 2019); Country Profile: Saudi Arabia, Library of Congress- Federal Research Division, March 2005; Historic Cities of the Islamic World, ed. C. E. Bosworth, Leiden/ Boston, 2007; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, ʾOmān and Central Arabia, London, 1986; Philby, J.B., The Heart of Arabia, London etc., 1922; Sadlier, G.F., Diary of a Journey Across Arabia, ed. P. Ryan, Bombay, 1866; Shaw, S. J. and E. K. Shaw, History of The Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge etc., 1983; World Infopaedia: Saudi Arabia, ed. M. H. Syed et al., New Delhi, 2007.

شیوا جعفری