رقیه، دختر امام حسین (ع)

رُقَیّه، دختر امام حسین (ع). در بیشتر منابع موجود، از دو دختر امام حسین (ع)، به نامهای فاطمه و سکینه (نک‍ : ابن‌سعد، 78؛ بلاذری، 3/ 362؛ مفید، 2/ 135؛ طبرسی، 1/ 478؛ اربلی، 2/ 38)، و در برخی منابع، از دختر دیگر آن حضرت به نام زینب (نک‍ : خصیبی، 202؛ طبری، محمد، 74؛ ابن‌شهرآشوب، 4/ 85) یاد کرده‌اند. بیهقی (د 565 ق/1170 م) در فهرست دختران امام حسین (ع)، به‌جز فاطمه و سکینه، از زینب و ام‌کلثوم نیز نام برده است؛ با تذکر این نکته که زینب و ام‌کلثوم در کودکی از دنیا رفتند (1/ 350)؛ اما همو در جایی دیگر، از رقیه در کنار فاطمه و سکینه یاد کرده است (1/ 355؛ نیز نک‍ : نیشابوری، 42؛ طبسی، 15).
به روایت پاره‌ای منابع، رقیه کودک خردسال امام حسین (ع)، در ایام حضور کاروان اسرای واقعۀ کربلا در شام، شبی در خواب پدر را دید؛ آنگاه چون بیدار شد، سراغ او را گرفت و سرانجام، چون سر بریدۀ پدر را دید، از دنیا رفت. گفته‌اند که کهن‌ترین منبع این روایت، کامل بهائی (تألیف: 675 ق) اثر عمادالدین طبری است (نک‍ : قمی، 1/ 316-317؛ محمدی، 1/ 384-385). بااین‌همه، در نسخه‌های کهن این کتاب، تنها از کودکی خردسال سخن به میان آمده (نک‍ : طبری، حسن، خطی، بش‍ ، قس: چ سنگی، 385، چ صفدری، 523)، که بدون تصریح به نام، دختر امام حسین (ع) است.
ملا حسین کاشفی (د 910 ق/1504 م) موضوع یادشده را با اختلافاتی، اما بدون تصریح به نام رقیه، از کنز الغرائب فی قصص العجائب اثر نجم‌الدین قاسم مذمکینی (زنده در 882 ق/ 1477 م) نقل کرده است (ص 686-687). از سدۀ 11 ق/17 م، این موضوع با جزئیات بیشتری در پاره‌ای منابع دیده می‌شود (برای نمونه، نک‍ : طریحی، 136-137). در برخی مآخذ متأخر، به نامهای متعدد، همچون زبیده (ارجستانی، 161) و سرانجام، رقیه اشاره شده است (برای تفصیل، نک‍ : محمدی، 1/ 388- 389)؛ گاه نیز جزئیات بیشتری دربارۀ رقیه به‌دست داده‌اند، نظیر اینکه مادرش، شاه ‌زنان، دختر یزدگرد، و سنّش در زمان وفات 5 یا 7 سال بوده است (حائری، 626-627).
مدفن رقیه، زیارتگاهی است که امروزه در بازار قدیمی سوق‌العمارة، داخل باب‌الفرادیس (از دروازه‌های قدیمی دمشق) در شمال جامع اموی این شهر قرار دارد. بنابر برخی روایات، محل این زیارتگاه در سده‌های میانی، مزاری منسوب به سر امام حسین (ع) (مشهدالحسین) بوده است (هروی، 22-23؛ قس: ابن فضل‌الله، 27/ 382؛ نیز نک‍ : ذهبی، 14/ 898؛ ابن‌کثیر، 8/ 222؛ ابن‌طولون، 85-86: مسجد الرأس). در سنگ‌نوشته‌ای در زیارتگاه با تاریخ 808 ق/ 1405 م، از آن با نام «مشهد حسینی» یاد شده است (طلس، 229). گویا این زیارتگاه منطبق بر محلی است که در گزارش ابن‌نمای حلّی، به‌عنوان مدفن سر امام حسین (ع) در دمشق معرفی شده است (ص 106-107؛ قس: ابن‌کثیر، همانجا). این جایگاه، جزء مقام «رأس الحسین» در ضلع شرقی صحن مسجد اموی است که بیشتر به نام مشهد زین‌العابدین شهرت داشته است (نعیمی، 1/ 366، 371؛ عثمان، 19-20؛ قس: هروی، 15، که از آن با نام «مشهد الحسین و زین‌العابدین» یاد کرده است؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : خامه‌یار، 169-170، 237- 239).
زیارتگاه یادشده به مزار رقیه بنت علی نیز شهرت یافته است (فُرضی، گ 24 ر؛ شبلنجی، 363-364؛ امین، مفتاح ... ، 2/ 210-211)، و در‌عین‌حال، آنجا را تا ادوار متأخر، به‌عنوان جایگاه سر امام حسین (ع) نیز می‌شناخته‌اند (فرضی، گ 23 پ؛ حسام‌‌السلطنه، 197)؛ چنان‌که در سنگ‌نوشته‌ای در زیارتگاه (با تاریخ 1125 ق)، از آن به‌عنوان «مقام ستّنا رقیّه بنت سیدنا علی و موضع رأس الحسین» یاد شده است (طلس، همانجا). در شماری از منابع سدۀ 14 ق/20 م، این زیارتگاه را به رقیه بنت الحسین نسبت داده‌اند (وزیر وظایف، 183؛ خراسانی، 388؛ امین، اعیان ... ، 7/ 34؛ برای تفصیل، نک‍ : خامه‌یار، 235) و در شماری از منابع متأخر، از آشکارشدن جسد صاحب مزار که دختری خردسال بوده، سخن به میان آمده است (شبلنجی، خراسانی، همانجاها؛ قس: امین‌الدوله، 333-335، که این موضوع را به مزار حضرت زینب منسوب دانسته است).
آستانۀ رقیه امروزه از مشهورترین زیارتگاههای شیعی در سوریه است. گرچه دربارۀ بنای آن تا پیش از سدۀ 9 ق/15 م اطلاع دقیقی در دست نیست؛ تنها گزارشهایی از بازسازیهای مکرر آن پس از این دوره در دست است، ازجمله به دست امیر بردبک ظاهری، والی مملوکی دمشق در نیمۀ دوم سدۀ 9 ق (ابن‌طولون، 85)، میرزا بابا مستوفی گیلانی در 1125 ق (طلس، همانجا) و علی‌اصغر خان امین‌السلطان (ه‍ م) در 1323 ق (امین، همانجا). ساختمان قبلی مزار شامل اتاق مقبره و مسجد کوچکی در کنار آن، مساحتی کمتر از 60 مـ2 داشت اما از دهۀ 70 سدۀ 20 م، هیئتی شامل شخصیتهای شیعی همچون شیخ نصرالله خلخالی و امام موسى صدر، با خرید خانه‌ها و مغازه‌های مجاور حرم، مقدمات توسعۀ آن را در 1404 ق/1984 م فراهم کردند. بدین ترتیب، بخش عمدۀ حرم، شامل صحن اصلی، حرم و شبستان در جنوب صحن تا 1410 ق گسترش یافت و در مرحلۀ دوم، توسعۀ صحن غربی (یا صحن کوچک‌تر) و بناهایی در اطراف آن، در 1427 ق/1355 ش به پایان رسید. ساختمان جدید حرم آمیخته‌ای از هنر و معماری اسلامی ایرانی و سوری است. نماهای بیرونی و صحن حرم با قالبهای سنگی سفید و الواح کاشی و سقف و دیوارهای حرم و دیگر بخشهای داخلی بنا با کاشی‌کاری، آینه‌کاری و نقوش گچی آراسته شده است و ضریح نقره‌کوب اهدایی از تهران، از 1376 ق/1336 ش بر مزار اصلی قرار دارد و در 1414 ق/1372 ش، ضریح نقره و طلاکوب بزرگ‌تر ساخت اصفهان بر روی همان ضریح نصب شد (خامه‌یار، 247-251).

مآخذ

ابن‌سعد، محمد، ترجمة الامام الحسین (ع) و مقتله، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، 1416 ق؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، به کوشش یوسف بقاعی، بیروت، 1412 ق؛ ابن‌طولون، محمد، اعلام الورى، به کوشش محمد احمد دهمان، دمشق، 1984 ق؛ ابن‌فضل‌الله عمری، احمد، مسالک الابصار، به کوشش حمزه احمد عباس و دیگران، ابوظبی، 1425 ق؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، 1988 م؛ ابن‌‌نما، جعفر، مثیر الاحزان، قم، 1406 ق؛ اربلی، علی، کشف الغمة، به کوشش هاشم رسولی، تبریز، 1381 ش؛ ارجستانی، محمدحسین، انوار المجالس، تهران، 1379 ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق؛ همو، مفتاح الجنات، بیروت، 1420 ق؛ امین‌الدوله، میرزا علی خان، سفرنامه، به کوشش اسلام کاظمیه، تهران، 1354 ش؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417 ق/1996 م؛ بیهقی، علی، لباب الانساب، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1410 ق؛ حائری مازندرانی، محمدمهدی، معالی السبطین فی احوال الحسن و الحسین (ع)، قم، 1425 ق؛ حسام‌السلطنه، سلطان مراد، سفرنامۀ مکه، به کوشش رسول جعفریان، قم، 1374 ش؛ خامه‌یار، احمد، آثار پیامبر و زیارتگاههای اهل بیت (ع) در سوریه، تهران، 1393 ش؛ خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، تهران، 1388 ش؛ خصیبی، حسین، الهدایة الکبرى، بیروت، 1419 ق/ 1999 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1424 ق/2003 م؛ شبلنجی، مؤمن، نور الابصار، قم، 1415 ق؛ طبرسی، فضل، اعلام الورى، قم، 1376 ش؛ طبری، حسن، کامل بهائی، به کوشش اکبر صفدری قزوینی، تهران، 1382 ش؛ همان، چ سنگی، بمبئی، 1323 ق؛ همان، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران، شم‍ 5663؛ طبری، محمد، دلائل الامامة، بیروت، 1383 ق/1963 م؛ طبسی، نجم‌الدین، رقیه بنت الحسین (ع): پاسخی به تأملات و سؤالات، به کوشش عباس جهانشاهی، قم، 1393 ق؛ طریحی، فخرالدین، المنتخب، بیروت، 1424 ق/2003 م؛ طلس، محمد اسعد، حاشیه بر ثمار المقاصد فی ذکر المساجد یوسف ابن عبدالهادی، بیروت، 1943 م؛ عثمان، هاشم، مشاهد و مزارات و مقامات آل البیت (ع) فی سوریة، بیروت، 1414 ق/1994 م؛ فُرضی، یاسین، نبدة لطیفة، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی اسد (دمشق)، شم‍ 2/11580؛ قمی، عباس، منتهی الآمال، تهران، 1331 ش؛ کاشفی، حسین، روضة الشهدا، به کوشش حسن ذوالفقاری و علی تسنیمی، تهران، 1390 ش؛ محمدی‌ ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ امام حسین (ع)، قم، 1430 ق/ 1388 ش؛ مفید، محمد، الارشاد، بیروت، 1429 ق/ 2008 م؛ نعیمی، عبدالقادر، الدراس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، بیروت، 1410 ق؛ نیشابوری، عبدالحسین، ریحانۀ کربلا، قم، 1391 ش؛ وزیر وظایف، داوود، سفرنامۀ میرزا داوود وزیر وظایف، به کوشش علی قاضی‌عسکر، تهران، 1386 ش؛ هروی، علی، الاشارات الى معرفة الزیارات، قاهره، 1423 ق.

احمد خامه‌یار