رقاده

رَقّاده، دومین پایتخت اغلبیان که امروزه ویرانه‌های آن در حدود 10کیلومتری جنوب شهر قیروان در تونس برجا ست. روایتهای موجود دربارۀ نام رقاده در منابع متقدم، بیشتر برپایۀ داستانهای عامیانه است که چندان پذیرفتنی نیستند (نک‍ : ابوعبید، 27؛ الاستبصار ... ، 116؛ یاقوت، 2 / 797).

رقاده در 263 ق / 877 م، توسط ابراهیم بن احمد اغلبی، معروف به ابراهیم دوم (حک‍ 261- 289 ق / 875-902 م) در حدود قیروان ساخته شد (یعقوبی، 186؛ ابوعبید، همانجا؛ ژولین، 50). پس از آماده‌شدن رقاده در 264 ق، پایتخت اغلبیان از عباسیه به آنجا انتقال یافت؛ ابراهیم دوم قصرهای فتح، صحن، مختار و بغداد را در آنجا بنا کرد و با ایجاد حمامهای عمومی، مهمان‌سراها، مسجد جامع و بازارها بر رونق و آبادانی آن افزود (ابوعبید، همانجا؛ ابن‌ابار، 1 / 176). رقاده به داشتن هوای خوب و باغهای بسیار، معروف بود. بر گرد این شهر دیواری با 7 دروازه کشیده شده بود که بزرگ‌ترین آنها دروازۀ قیروان نام داشت (ابوعبید، یاقوت، همانجاها؛ سراج، 1 / 237؛ حسنی، 1 / 361).

اقدامات ابراهیم دوم منحصر به شهرسازی نبود. وی فعالیتهای بسیاری برای ترویج علم و فرهنگ نیز انجام داد؛ چنان‌که گفته می‌شود، بیت‌الحکمه‌ای در رقاده برپا کرد و از اطرافْ دانشمندانی در علوم مختلف ریاضی، طب، فلسفه، حکمت، نجوم، موسیقی و دیگر علوم در آنجا گرد هم آمدند (همو، 1 / 73، 192- 198). افزون‌بر صنعت کاغذسازی، کارگاههای پارچه‌بافی نیز در رقاده برپا شد که در آنها انواع پوشاک، ازجمله دستار و کمربند از جنس حریر، پشم و پنبه تولید می‌شد (همو، 1 / 206، 372).

توجهات ابراهیم بن احمد به رقاده، این شهر را به یکی از مهم‌ترین شهرهای افریقیه بدل ساخت؛ چنان‌که سفیرانی از سرزمینهای مختلف اروپایی و آسیایی در آن در رفت‌وآمد بودند. در زمان حکومت وی، مردم رقاده آزادیهایی داشتند که در دیگر شهرها مانند قیروان وجود نداشت. این آزادیها به‌حدی بود که شاعران با زبان طعن در وصف ابراهیم دوم شعر می‌سرودند (نک‍ : ابن‌عذاری، 1 / 207؛ یاقوت، 2 / 797- 798؛ حسنی، 1 / 207، 222-223). از دیگر کارهای اغلبیان در رقاده، به‌راه‌انداختن کاروانهایی بود که در شبهای ماههای شعبان و رمضان به قیروان می‌رفتند و با خود مایحتاجی برای نیازمندان می‌بردند (همو، 1 / 72).

در سال 275 ق /  888 م، در پی تغییر سیاست ابراهیم دوم اغلبی، سکه‌های جدیدْ جایگزین سکه‌های پیشین شد و همین کار شورشهایی را در سراسر افریقیه پدید آورد. این شورشها به رقاده نیز کشیده شد و امیر اغلبی برای رویارویی با شورشیان، به استحکامات شهر افزود؛ وی دروازه‌های آهنینی بر آن قرار داد و به کندن خندقهایی در پیرامون شهر پرداخت (ابن‌عذاری، 1 / 120-123).

رقاده تا روزگار زیادةاللٰه سوم، آخرین امیر اغلبی (حک‍ 290-296 ق / 903- 909 م)، همچنان پایتخت اغلبیان بود؛ او نیز کاخهایی به نامهای بحر و عروس در 4 طبقه به آن افزود و دیوار شهر را با آجر و خشت بازسازی کرد (ابن‌ابار، همانجا؛ ابن‌عذاری، 1 / 143).

در پی فتوحات ابوعبداللٰه شیعی، داعی اسماعیلیان، در شمال افریقا، آخرین امیر اغلبی از رقاده گریخت و هرج‌ومرج، چندین روز شهر را فراگرفت؛ مردم قیروان به رقاده آمدند و کاخهای اغلبیان را غارت کردند. ابوعبداللٰه باشتاب، شرایط را برای ورود عبیداللٰه مهدی فراهم کرد؛ وی در 297 ق، وارد رقاده شد (ابن‌اثیر، 8 / 44- 48؛ تجانی، 240؛ العیون ... ، 4(1) /  219). در زمان حضور عبیداللٰه مهدی در رقاده، سکه‌های جدیدی ضرب شد. همچنین مردم به قبول مذهب اسماعیلی فراخوانده شدند و بیت‌الحکمه، محل ترویج داعیان اسماعیلی شد (ابن‌اثیر، 8 /  49؛ حسنی، 1 / 205-206).

در پی تیره‌شدن روابط میان عبیداللٰه مهدی و ابوعبداللٰه شیعی و برادرش، ابوالعباس در 298 ق / 910 م، هر دو به دستور عبیداللٰه مهدی کشته، و در کنار قصر بحر دفن شدند (ابن‌اثیر، 11 / 116؛ حسنی، 1 / 375).

عبیداللٰه مهدی پس از آماده‌شدن شهر مهدیه در 308 ق / 920 م، رقاده را ترک کرد و پس از آن، این شهر روی به افول نهاد (ابوعبید، همانجا؛ تجانی، 323). شورش ابویزید خارجی در 333 ق / 945 م در افریقیه، سبب ویرانی بسیار در شهرهای آن ازجمله رقاده شد (ابن‌اثیر، 8 / 422-426). در 342 ق / 953 م، به دستور خلیفه المعز باللٰه فاطمی (حک‍ 341-364 ق / 953-975 م)، آنچه در رقاده باقی مانده بود، به‌جز باغهای آن، ویران شد (ابوعبید، همانجا؛ ابن‌ابار، 1 / 172؛ نیز نک‍ : EI², VIII / 414).

رقاده در دورۀ فرمانروایی منصور بن یوسف بن بلکین صنهاجی (373-385 ق / 984-995 م) برای مدت کوتاهی مورد توجه قرار گرفت و مصلایی نیز در 374 ق در آن ساخته شد (ابن‌اثیر، 9 / 34؛ ابن‌ابی‌دینار، 78)؛ اما این اقدامات موقت نتوانست رونق سابق را به این شهر بازگرداند، به‌طوری‌که اصطخری در سدۀ 4 ق / 10 م، آن را بیابانی با چند خانه وصف کرده (ص 40)، و جغرافی‌نویسان پس از او نیز از رقاده با عنوان ویرانه‌ای یاد کرده‌اند (نک‍ : ادریسی، 1 / 284؛ دمشقی، 237- 238).

امروزه، ویرانه‌هایی از کاخ بحر و مخزن آب و یک عمارت کلاه‌فرنگی از رقاده برجا مانده است؛ در کاوشهای باستان‌شناسان در سال 1962 م / 1341 ش، آثاری از دورۀ رونق این شهر به دست آمد و به موزۀ ملی هنر اسلامی در نزدیکی ویرانه‌های رقاده، منتقل گردید (EI², VIII / 415؛ کعبی، 95-96).

مآخذ   

ابن‌ابار، محمد، الحلة السیراء، به کوشش حسین مونس، قاهره، 1963 م؛ ابن‌ابی‌دینار، المؤنس، به کوشش محمد شمام، تونس، 1387 ق؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش ج. س. کولن و لوی پرووانسال، بیروت، 1983 م؛ ابوعبید بکری، عبداللٰه، المغرب، بغداد، مکتبة المثنى؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 م؛ الاستبصار فی عجائب الامصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، 1986 م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، لیدن، 2004 م؛ تجانی، عبداللٰه، رحلة، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، 1377 ق /  1958 م؛ حسنی عبدالوهاب، حسن، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة، تونس، 1964 م؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، لایپزیگ، 1928 م؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، بیروت، 1984 م؛ العیون و الحدائق، به کوشش نبیله عبدالمنعم داود، بغداد، 1392 ق / 1972 م؛ کعبی، منجی، القیروان، بیروت، 1990 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1422 ق؛ نیز:

EI²; Julien, Ch. A., Histoire de l’Afrique du Nord, ed. R. Le Tourneau, Paris, 1964

زهرا رضایی‌نسب