اَبوزُرْعۀ اَرْدَبیلی، عبدالوهاب بن محمد بن ایوب (د 5 رجب 415 ق/ 12 سپتامبر 1024 م)، عارف و صوفی. ظاهراً اصل او از اردبیل بوده، اما بیشتر عمر خود را در شیراز گذرانده است. بنابر روایات، ابوزرعه سفرهای بسیار داشته، و در یکی از این سفرها، همراه با پدر خود به دیدار شیخ ابوعبدالله ابن‌خفیف (دبا) رفته، و در راه حجاز با او هم‌سفر بوده، و سرانجام در مدینه از او جدا شده است (جنید، 223؛ جامی، 324). این دیدار شاید آغاز آشنایی او با ابن‌خفیف بوده باشد. درهرحال، ابوزرعه بعدها در زمانی که شیخ در شیراز اقامت داشته، به آن شهر رفته، و در آنجا ساکن شده است (احمد زرکوب، 103). تاریخ ورود او به شیراز دانسته نیست، اما می‌دانیم که ابن‌خفیف از اواسط عمر ــ حدود سـالهای 320-325 ق/ 932-937 م ــ در شیراز اقـامت گزیده، و تـا پـایـان زندگی در آن شهر به تعلیم و ارشاد طالبان و مریدان مشغول بوده است؛ ازاین‌رو، تاریخ ورود ابوزرعه به شیراز باید پس از این زمان، یعنی دهۀ چهارم و پنجم سدۀ 4 ق بوده باشد. اینکه گفته‌اند ابوزرعه از استادان ابن‌خفیف بوده، و شیخ از او طلب همت می‌کرده (نک‍ : نامه ... ، 5/ 46)، وجهی ندارد، اما حکایتی که از دیدار این دو عارف در برخی منابع آمده است، نشان از رابطۀ نزدیک آن دو دارد (جنید، 224؛ جـامی، همانجـا؛ نیز نک‍ : دیلمی، 44-45؛ قشیری، 132؛ عطار، 573، که حکایت را بدون ذکر نام ابوزرعه نقل کرده است).

ابوزرعه در روزهای جمعه، در جامع عتیق شیراز به موعظه و ارشاد می‌پرداخت و در زاویۀ خود نیز برای مردم سخن می‌گفت. به نظر می‌رسد که وی در این هنگام در شیراز مرتبۀ بلندی داشته است، زیرا بنابر منابع، وی مستمعان بسیار داشته است و عوام و خواص به او اعتقاد راسخ داشته‌اند و کرامات ظاهر و باطن از او مشاهده می‌کرده‌اند (احمد زرکوب، 103-104؛ جنید، 223؛ فرصت، 463). وی افزون‌بر تصوف، در حدیث نیز دستی داشته، و کتاب سنن ابومسلم کجّی (د 292 ق) را روایت می‌کرده است (جنید، همانجا).

برخی گفته‌اند که وی در اواخر عمر با صوفیه به مخالفت برخاست (همو، 224؛ جامی، 325). در تلبیس ابلیس نیز روایتی دربارۀ شخصی به نام ابوزرعه ــ که شاید همین ابوزرعه باشد ــ نقل شده است که براساس آن، وی آثار حارث محاسبی را بدعت و ضلال می‌دانست و خواندن آنها را منع می‌کرد و مطالعۀ کتابهای حدیث را به جای آن توصیه می‌نمود (ابن‌جوزی، 166-167). اما به گفتۀ جنید و جامی (همانجاها)، مخالفت وی شاید متوجه صوفیانی بوده است که سزاوار مخالفت و انکار بودند.

ابوزرعه پس از عمری دراز در شیراز درگذشت و پیکر او را در باغ نو شیراز، در بقعه‌ای که به نام خود او مشهور است، به خاک سپردند. این بقعه همواره طرف توجه بزرگان عرفان و تصوف بوده است، چنان‌که صفی‌الدین اردبیلی (د 735 ق/ 1325 م) در دوران اقامتش در شیراز، بیشتر اوقات خود را به عبادت در آنجا می‌گذراند. بقعۀ ابوزرعه و سنگ مزار او تاکنون برجا ست (جنید، جامی، همانجاها؛ احمد زرکوب، 104؛ ابن‌بزاز، 99؛ فسایی، 2/ 959، 1196؛ قس: امداد، 492).

مآخذ

ابن‌بزّاز، توکل، صفوة الصفا، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، اردبیل، 1373 ش؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، بیروت، 1368 ق؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش بهمن کریمی، تهران، 1310 ش؛ امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، 1339 ش؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، 1370 ش؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدّ الازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328 ش؛ دبا؛ دیلمی، علی، سیرة ... ابن الخفیف الشیرازی، ترجمۀ یحیی بن جنید شیرازی، به کوشش آ. شیمل، تهران، 1363 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، 1360 ش؛ فرصت، محمدنصیر، آثار العجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1362 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، قاهره، 1367 ق؛ نامۀ دانشوران، قم، دار الفکر.

کیانوش صدیق