اِبْنِ‌شِیْطا، ابوالفتح عبدالواحد بن حسین بن احمد بن عثمان بغدادی (16 رجب 370-25 صفر 450 ق/ 25 ژانویۀ 981-24 آوریل 1058 م)، مقری، ادیب، نحوی و مؤلف کتاب التذکار در قرائات عشر. وی در محلۀ رصافه، واقع در ناحیۀ شرقی بغداد، به دنیا آمد (خطیب، 11/ 16-17)، در همان شهر نشوونما یافت، و علوم مرسوم زمان، به‌ویژه نحو و قرائات را تحصیل کرد، تا آنکه در زمرۀ علما و ادبای نامور روزگار خویش درآمد و دهها سال در بغداد به تدریس و تألیف پرداخت (همانجا؛ ابن‌انباری، 243؛ ابن‌جوزی، 8/ 199؛ قفطی، 2/ 213).

در اواخر سدۀ 4 ق/ 10 م، که بغداد به‌صورت مرکز عمدۀ تعلیم و تعلم قرائات درآمده بود و استادان فن و صاحب‌نظران در فنون قرائات از اطراف و اکناف به آنجا روی آورده بودند، ابن‌شیطا بدون آنکه برای جمع‌آوری اسانید عالی و نازل قرائات به سیروسفر نیازی ببیند، در همان حوزه‌های پررونق بغداد، همۀ وجوه مختلف قرائات را اعم از مشهور و غیرمشهور فراگرفت (برای نمونه‌ای از گستردگی طرق روایات وی، نک‍ : حاجی‌خلیفه، 1/ 383). وی سیاهۀ قرآن کریم را نزد ابوالحسین احمد بن عبدالله سوسنجردی و ابواحمد عبدالسلام بن حسین بصری قرائت کرد و روایات مختلف قرائات را نزد ابوالحسن علی بن یوسف بن علاف بغدادی و ابوالحسن علی بن احمد بن عمر حمامی و گروهی دیگر از مقریان بغداد آموخت (ذهبی، معرفة ... ، 1/ 415؛ ابن‌جزری، غایة ... ، 1/ 473).

از میان شاگردان او، در منابع موجود، فقط ابوالفضل محمد بن محمد بن طیّب بغدادی، معروف به صبّاغ، از مقریان بزرگ بغداد (نک‍ : همان، 2/ 240)، حسن بن محمد بـاقرحی، به منـاسبت روایت کتاب التذکار، و ابوطاهر ابن‌سوّار بغدادی، صاحب کتاب المستنیر را نام برده‌اند (ذهبی، همانجا؛ ابن‌جزری، همان، 1/ 474).

ابن‌شیطا در نقل و روایت حدیث نیز دست داشت و از گروهی از مشاهیر محدثان بغداد، چون ابوبکر وراق، قاضی ابن‌معروف، عیسی بن علی ابن‌جراح، اسماعیل بن سعید بن سوید و محمد بن عمرو بن بهته حدیث شنیده، و از آنان روایت کرده است. خطیب بغدادی نیز از او کتابت حدیث داشته، و بر ثقه‌بودن وی تصریح نموده است (11/ 17؛ نیز نک‍ : ابن‌جوزی، همانجا؛ ذهبی، سیر ... ، 16/ 549-550). وی در 75سالگی به‌عنوان «شاهد» بر اوقاف بغداد (برای توضیح این منصب، نک‍ : ابن‌طولون، 1/ 22-23) نیز منصوب گردید (ابن‌اثیر، 9/ 651) که این گزارش در کتابهای تاریخی، از وجاهت و نفوذ کلام و مقبولیت ابن‌شیطا نزد عامه در سالهای واپسین زندگانی وی حکایت دارد.

یگانه‌اثری که در منابع موجود از ابن‌شیطا نام برده‌اند، التذکار فی القرائات العشر است. این کتاب یکی از آثاری است که در سدۀ 4 ق/ 10 م به دنبال تألیف کتاب السبعة توسط ابن‌مجاهد (دبا) و به‌عنوان اعتراض به حصر قرائات مشهور قرآن کریم در 7 قرائت، تألیف و تدوین شده است (نک‍ : ابن‌جزری، النشر ... ، 1/ 36-47، 54) و ظاهراً ویژگی آن ایراد طرق متعدد و انبوه برای هریک از روایات مختلف قرائـات ده‌گانه بوده است (نک‍ : حاجی‌خلیفه، همانجـا). این کتاب در سده‌های متمادی پس از زمان مؤلف، از جملۀ متون درسی قرائات و مورد اعتنای دانشمندان و دانش‌پژوهان بوده است؛ چنان‌که ذهبی (معرفة، همانجا) از سماع این کتاب نزد مشایخش سخن گفته، و ابن‌جزری ضمن ارائۀ سند متصل خود به مؤلف کتاب که مقریان نامداری چون کمال ابن‌فارس و کمال ضریر در آن قرار دارند (غایة، همانجا)، آن را در شمار منابع النشر معرفی کرده (نک‍ : النشر، 1/ 84) و نیز قسطلانی (1/ 87) در لطائف الاشارات از آن استفاده کرده است.

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959 م؛ ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1351 ق/ 1932 م؛ همو، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانۀ مصطفى محمد؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1357 ق؛ ابن‌طولون، محمد، القلائد الجوهریة، به کوشش محمد احمد دهمان، دمشق، 1401 ق/ 1980 م؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1359 ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ قسطلانی، احمد، لطائف الاشارات، به کوشش عامر سید عثمان و عبدالصبور شاهین، قاهره، 1392 ق/ 1972 م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371 ق/ 1952 م.

محمدعلی لسانی فشارکی