اِبْنِ‌‌سَلْمون، عنوانی مشترک برای دو فرزند علی بن عبدالله ابن سلمون کنانی که در سدۀ 8 ق/ 14 م، در اندلس می‎زیستند:

1. ابومحمد عبدالله بن علی (22 ذیقعدۀ 669- 7 جمادی‎الاول 741 ق/ 2 ژوئیۀ 1271- 29 اکتبر 1340 م)

محدث، مقری و صوفی مالکی در دورۀ حکومت بنی‎مرین در اندلس. وی در غرناطه به دنیا آمد و همان‎جا به فراگیری علم پرداخت. ابومحمد به شهرهای مالقه، سبته و فاس سفر کرد و در هر‌کدام از آنجاها با حضور در محضر بزرگان دانش اندوخت. برخی استادان او را کسانی چون ابن‎فضیله، ابوالحسن بلوطی، ابوجعفر کحیلی، ابومحمد باهلی، ابوالقاسم ابن‎طیب، ابن‎دراج، ابوغالب محمد بن محمد مغیلی و ابوعبدالله ابن‎حکیم تشکیل می‎دهند (ابن‎قاضی، 2/ 434).

ابومحمد قرائت نافع را نزد پدر آموخت و از دیگر شیوخ این فن همچون ابوجعفر ابن‎زبیر و محمد بن عیاش بهره‎ها برد (ابن‎جزری، 1/ 436). وی از بسیاری شیوخ بلندمرتبۀ آن زمان در مشرق و مغرب جهان اسلام اجازۀ روایت دریافت کرد، ازجمله: ابن‎دقیق العید، محمد بن جماعه، عزالدین احمد حسنی، احمد بن حمدان، ابن‌ابی‌الفتح شیبانی، احمد بن عبدالمنعم و احمد بن عبدالحمید بن عبدالهادی (ابن‎خطیب، 3/ 402). او در فاس محضر شاعره و ادیب آن دیار، ساره بنت احمد بن عثمان حلبیه، را درک کرد و افزون‌بر کسب اجازه، به دست استاد، ملَبس به خرقۀ تصوف شد (ابن‎قاضی، همانجا؛ نیز نک‍ : باباتنبکتی، 146، که در آن از وی با ‌‌عنوان صوفی یاد شده است). وی را در فضل و ادب و حسن خلق ستوده‎‎اند. او در فقه نیز به‌ویژه در باب بیوع چیره‎دست بود (ابن‎قاضی، همانجا).

اگرچه اطلاع چندانی دربارۀ شاگردان وی در دست نیست، اما وجود نام دو شخصیت بلندآوازه، یعنی لسان‎الدین ابن‎خطیب و ابن‎جزی، مـا را از نام دیگر شاگردان وی بی‎نیاز می‎سازد (نک‍ : مقری، 8/ 87، 148). گفتنی است که ابن‎سلمون به شخص اخیر اجازۀ روایت داده بوده است (همو، 8/ 87). ابومحمد ابن‌سلمون در زمان سلطنت ابوالحسن مرینی در جنگی که در طریف رخ داد و به نام همان محل شهرت یافت، کشته شد (ابن‎خطیب، 3/ 404؛ برای توضیح دربارۀ جنگ طریف، نک‍ : مقری، 5/ 14-15).

ابومحمد را کتابی با ‌عنوان الشافی فی تحریر ما وقع من الخلاف بین التبصرة و الکافی در فروع فقه مالکی بوده است که در‌حال‌حاضر نسخه‎ای از آن در دست نیست (نک‍ : ابن‎قاضی، 2/ 435؛ دربارۀ کتاب العقد المنظم منسوب به ابومحمد عبدالله، نک‍ : دنبالۀ مقاله).

2. ابوالقاسم سلمون بن علی (685-767 ق/ 1286-1366 م)

فقیه و قاضی مالکی اهل غرناطه. وی در دیار خود به دانش‎اندوزی پرداخت و از استادانی چند، همچون وزیر ابن‎‌ابی‎‌عامر، وزیر ابومحمد ابن‎سماک، ابوبکر ابن‎عبیده، قاضی ابوالعباس ابن‎غماز، ابوعبدالله ابن‎عیاش و ابوجعفر ابن‎زبیر بهره‎ها برد و از بیشتر آنان اجازه دریافت نمود (ابن‎خطیب، 4/ 309-310). لسان‎الدین ابن‎خطیب که از شاگردان ابوالقاسم ابن‎سلمون بود، بسیار وی را ستوده است (مقری، 8/ 148؛ ابن‎خطیب، 1/ 411، 4/ 309).

آن‌چنان‌که گفته شده است، وی به‌عنوان فقیه و قاضی شناخته شده، و در شروط و وثائق نیز بسیار متبحر بوده، و کتابی در همین زمینه تألیف کرده ‌است (ابن‎فرحون، 125-126؛ مخلوف، 214). از این اثر وی که در علم وثائق تألیف شده است، با دو عنوان وثائق ابی القاسم سلمون بن علی الکنانی و العقد المنظم للحکام فیما یجری بین ایدیهم من العقود و الاحکام، نسخه‎های خطی بسیاری در کتابخانه‎های مختلف در نقاط گوناگون جهان چون مصر، ربـاط، مونیـخ، پـاریس و جز آن موجود است (مثلاً نک‍ : علـوش، شم‍ 517‘1، 633‘1؛ ازهریه، 2/ 371؛ فهـرس ... ، 375-376؛ حجـی، 186-187؛ بلوشه، شم‍ 5791؛ آومـر، شم‍ 356؛ گیلـن روبلس، 49). این اثر در 1301 و 1302 ق در مصر به همراه تبصرة الحکام ابن‎فرحون منتشر شده است، ولی در این چاپ، تألیف اثر به برادر مؤلف، یعنی ابومحمد عبدالله، نسبت داده شده است و در پی آن بیشتر فهرست‎نویسان کتابهای چاپی براساس صفحۀ عنوان کتاب، مؤلف العقـد المنظم را ابـومحمد عبدالله یـاد کرده‎انـد (مثلاً نک‍ : واندیک، 152؛ سرکیس، 1/ 122؛ الیس، I/ 5).

در ‌این میان، گفتنی است که سراج اندلسی (2/ 178) هنگام یادکردی از قاضی ابوالقاسم سلمون بن علی، عنوان اثر تألیفی وی را العقد المنظم ... من الوثائق و الاحکام معرفی کرده است (نیز نک‍ : GAL, II/ 341). بـا نگاهی به اصل کتـاب ــ که می‎توان آن را تألیفی در ادب القاضی نیز به شمار آورد ــ اگرچه در آغـاز آن نام ابومحمد عبدالله به‌عنوان مؤلف به چشم می‎خورد (که احتمالاً در نسخۀ خطی اشتباهاً چنین آمده بوده است)، ولی مؤلف آشکارا خود را آشنا به قضا و احکام و وثائق معرفی کرده است (ابن‎سلمون، 2)؛ حال‌آنکه می‎دانیم ابومحمد قاضی نبوده، بلکه یک محدث بوده است.

مآخذ

ابن‎جزری، محمد، غایة ‎النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1351 ق/ 1932 م؛ ابن‎خطیب، محمد، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1393 ق/ 1973 م؛ ابن‎سلمون، سلمون، «العقد المنظم»، در حاشیۀ تبصرة الحکام ابن‎فرحون، قاهره، 1301 ق؛ ابن‎فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، قاهره، 1351 ق؛ ابن‎قاضی، احمد، جذوة‎ الاقتباس، رباط، 1974 م؛ ازهریه، فهرست؛ باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، در حاشیۀ الدیباج المذهب (نک‍ : هم‍ ، ابن‌فرحون)؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، 1406 ق/ 1985 م؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984 م؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346 ق/ 1928 م؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954 م؛ فهرس مخطوطات جامعة الملک سعود، ریاض، 1404 ق/ 1984 م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، قاهره، 1350 ق؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف بقاعی، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، 1896 م؛ نیز:

Aumer, J., Die Arabischen Handschriften der K. Hof-und Staatsbibliothek in München, München, 1866; Blochet ; Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London, 1967; GAL; Guillen Robles, F., Catálogo de los manuscritos árabes existentes en la Biblioteca Nacional de Madrid, Madrid, 1889.

فرامرز حاج‌منوچهری