اِبْنِ‌خالویه، در دبا مقاله دارد.

ابن‌خالویه و علوم قرآنی

ابن‌خالویه فارغ از شخصیت ادبی، در حیطۀ علوم قرآنی و حدیث نیز بسیار اثرگذار بوده، هر‌چند جایگاه نحوی و ادبی او دیگر جنبه‌های شخصیتش را تحت‌الشعاع قرار داده است.

در ‌خصوص قرآن، به‌ویژه باید دربارۀ دانش او در قرائت سخن گفت. او از شاگردان ابن‌مجاهد بوده، و قرائات سبع را به همراه نظریات قرائی مستقیماً از وی فراگرفته است (یاقوت، 3/ 1031؛ ابن‌جزری، 1/ 237). دیدگاههای انتقادی وی گاه موجب پدید‌آمدن مباحثاتی میان او و ابن‌مجاهد نیز بوده است (نک‍ : طوسی، 9/ 140). افزون‌بر‌آن، وی از ابن‌انباری، مقری بزرگ آن روزگار، قرائت آموخته (ابن‌خالویه، اعراب القراءات ... ، 3/ 466؛ ابن‌جزری، همانجا)، و مجلس و نماز ابن‌شنبوذ، مروج قرائات شاذ در بغداد را درک کرده است (ابوحیان، 7/ 243).

ابن‌خالویه را باید از معدود عالمان ایرانی دانست که نسبت به نظریۀ قرائات سبع ابن‌مجاهد، رویکردی تأیید‌آمیز نشان دادند، تا‌آنجا‌که وی با نوشتن کتاب اعراب القراءات السبع، نظریۀ ابن‌مجاهد را مبنای اثر خود قرار داد و به تبیین نحوی قرائات هفت‌گانه پرداخت (نک‍ : سراسر اثر). با‌این‌همه، گرایش ابن‌خالویه به قرائـات هفت‌گانه به اندازه‌ای نبود که به‌کلی قرائات دیگر را نادیده انگارد. همین جـامع‌نگری وی به قرائـات، انگیـزه‌ای برای تـألیف کتـاب گسترده‌ای با عنوان البدیع فی القراءات بود که دربردارندۀ بسیاری از حروف قرائات از قاریان مشهور و شاذ است (قس: نجاشی، 67). اکنون تنها نسخه‌ای مختصر دربردارندۀ قرائات شاذ از این کتاب گسترده بر جای مانده است (نک‍ : مآخذ).

افزون‌بر‌آن، وی در حواشی البدیع و با تألیف اثر مستقلی با عنوان المجدول فی القراءات، به تکمیل کار خود در البدیع پرداخت (ابن‌جزری، همانجا). تحقیقات ابن‌خالویه در باب قرائات، از مهم‌ترین منـابع در آثـار پسین، دربارۀ قرائات شـاذ بوده (مثلاً نک‍ : طوسی، 6/ 324؛ ابوحیان، 2/ 46، 6/ 122، 163، جم‍ )، تا‌آنجا‌که گاه قرائتی جز قرائت ابن‌خالویه ضبط نشده است (نک‍ : مکرم، 31). اما به‌هر‌روی، باید توجه داشت که ابن‌خالویه خواندن قرآن براساس قرائات شاذ را تجویز نمی‌کرد و این مبنا را شاخص اتباع شیوخ خود و پرهیز از بدعت‌گذاری می‌شمرد ( اعراب القراءات، 2/ 190).

ابن‌خالویه در خصوص قرائات تنها ناقل نیست و به ارزیابی و نقد آن نیز برخاسته است، نقدی که در آثار مختلف او به‌طور گسترده دیده می‌شود (مثلاً نک‍ : همان، نیز مختصر ... ، سراسر آثـار) و در منـابع پسین نیز بازتاب یافته است (مثلاً نک‍ : طوسی، 7/ 31؛ نووی، المجموع، 3/ 416). برخی ترجیحهای ابن‌خالویه میان قرائات، او را در شمار متأخران از «اصحاب اختیار» جای داده است (مثلاً نک‍ : طوسی، 10/ 158). ملاکهـای‌ سه‌گـانه برای مقبولیت قرائـت، یعنی صحت روایت، مطابقت با مصحف و موافقت با قواعد زبان عربی، بـار نخست توسط ابن‌خالویه صورت‌بندی شده است (نک‍ : اعراب القراءات، 1/ 25-26؛ نیز نک‍ : حجتی، 147).

افزون‌بر قرائت، ابن‌خالویه به دیگر مباحث قرآنی نیز اهتمام داشته است؛ وی خود تصریح دارد (همان، 1/ 3-4) که کتابی جامع حاوی مباحث مشکل القرآن، تفسیر و غریب ‌القرآن نوشته است؛ این اثر می‌تواند همان الایضاح فی القرآن باشد که ابن‌خالویه خود در مبحثی در ‌خصوص غریب قرآن، بدان ارجاع داده است (همان، 2/ 423). در منابع به نوشته‌ای از او در غریب القرآن اشاره شده است (ذهبی، 26/ 440؛ سبکی، 3/ 270). در میان آثار او، دو کتاب اعراب ثلاثین سورة و اعراب القراءات السبع و عللها، افزون‌بر آنکه در‌ خصوص اعراب القرآن نوشته شده، حاوی نکات تفسیری نیز هست. کتابی با عنوان الحجة فی القراءات السبع نیز در تعلیل قرائات هفت‌گانه به نام وی انتشار یافته که انتساب آن مورد تردید است (نک‍ : مکرم، 17 بب‍ ؛ عثیمین، 86- 89).

ابن‌خالویه برخی رساله‌های کوچک مانند نوشته‌ای در تنوینهای قرآن ( اعراب القراءات، 1/ 237، 246)، نوشته‌ای در معنای عبارت قرآنی «الصلاة الوسطى» (همان، 1/ 254) و نوشته‌ای در باب اسماء حسنى ( اعراب ثلاثین ... ، 14، 15) نیز داشته است.

مذهب ابن‌خالویه

از حیث مذهب، منابع متقدم تصریح کرده‌اند که وی «عارف به مذهب امامیه» بوده (مثلاً نک‍ : نجاشی، همانجا؛ ابن‌حجر، 2/ 267، به نقل از ابن‌ابی‌طی)، و بدین تعبیر امامی‌بودن او را تأیید کرده‌اند. به‌خصوص می‌دانیم که وی در کتاب الآل، به ذکر امامان دوازده‌گانه پرداخته، و آنان را مصداق «آل» پیامبر‌ (ص) دانسته است (نک‍ : یاقوت، 3/ 1036؛ قس: نجاشی، همانجا). گرایش به تشیع در نوشته‌های ابن‌خالویه به اندازه‌ای است که حتى مخالفان شیعی‌بودن او نیز، پذیرفته‌اند که در وی گونه‌ای از تشیع وجود داشته است (نک‍ : عثیمین، 43-52).

نـام ابن‌خالویه بارها در اسانید روایی برخی احادیث (مثلاً نک‍ : عمادالدین، 364؛ اربلی، 2/ 83) و آثار امامیه دیده می‌شود؛ از‌آن‌جمله می‌تـوان به متـن صحیفة الرضـا‌ (ع) (نک‍ : ابن‌عسـاکر، 13/ 334، 27/ 399، 41/ 398)، مناجات امیرالمؤمنین‌ (ع) در ماه شعبان (ابن‌طاووس، 3/ 295؛ مجلسی، 91/ 97) و برخی آثار متقدمان (مثلاً نک‍ : نجـاشی، 374) اشاره کرد. همچنین وی راوی برخی احـادیث با اسانید اهل‌سنت در راستای اثبات آموزه‌های امامیه نیز هست (مثلاً نک‍ : قاضی، 179؛ ابن‌عساکر، 60/ 369؛ ابن‌اثیر، 3/ 229).

به‌هر‌روی، در آثار ابن‌خالویه گاه اقوالی وجود دارد که از آموزه‌های شناختۀ امامیه فاصله می‌گیرد؛ از‌جمله، قول او به اینکه هرکس بر مسلمین حکومت یابد، «امیرالمؤمنین» خوانده می‌شود (نووی، شرح ... ، 7/ 23؛ شوکانی، 4/ 87)، یا اینکه امام صادق‌ (ع) روایـاتی از غیرمعصوم آورد (مثلاً نک‍ : اعراب القراءات، 1/ 6). در مواردی به‌وضوح دیده می‌شود که ابن‌خالویه بر مذاق اکثریت سخن گفته است؛ از‌جمله، وی در بحث از اینکه «بسمله» آیه‌ای از تمامی سوره‌ها ست، ضمن اشاره به قول مذاهب اهل‌سنت، تصریح دارد که گزینۀ او قول شافعی است ( اعراب ثلاثین، 15)، اما دقیقاً این قول شافعی با قول شیعه موافق است و او خود در اثری دیگر به ایـن موافقت تصریـح دارد (نک‍ : اربلی، 1/ 44؛ نیز نک‍ : مجلسی، 25/ 237). برخی از این‌گونه اشارات موجب شده است تا نویسندگان شافعی چون ابن‌صلاح شهرزوری و در پی او، دیگران وی را در طبقات شافعیه آورند (مثلاً نک‍ : سبکی، 3/ 269-270؛ اسنوی، 1/ 227؛ عثیمین، 50-51).

وجود برخی زمینه‌ها در شخصیت ابن‌خالویه، مانند مخالفت او با بدعت در خصوص قرائات شاذ ( اعراب القراءات، 2/ 190)، مناظرۀ او با عبدالوهاب بن عبدالله بغدادی، متکلم معتزلی نزد سیف‌الدولۀ همدانی دربارۀ خلق قرآن (ابن‌نجار، 1/ 210؛ ابن‌حجر، 4/ 88)، و گاه سخن‌گفتنش به مذاق اکثریت، این دیدگاه را برای برخی پدید آورده است که وی را از عالمان دارای صلابت در «سنت» و انکار‌کننده بر «بدعت‌گذاران» شمارند (ذهبی، 26/ 439، 440). حتى از متأخران امامیه برخی او را از اهل‌سنت پنداشته‌اند (مثلاً نک‍ : قمی، 507).

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، قاهره، 1280 ق؛ ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1352 ق/ 1933 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق؛ ابن‌خالویه، حسین، اعراب ثلاثین سورة، حیدرآباد دکن، 1360 ق؛ همو، اعراب القراءات السبع و عللها، به کوشش عبدالرحمان عثیمین، قاهره، 1413 ق/ 1992 م؛ همو، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1934 م؛ ابن‌طاووس، علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، 1414 ق؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415 ق/ 1995 م؛ ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقاهر عطا، بیروت، 1417 ق؛ ابوحیان غرناطی، محمد، البحر المحیط، به کوشش عـادل احمد عبدالموجـود و دیگـران، بیروت، 1422 ق/ 2001 م؛ اربلـی، علی، کشف الغمة، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ حجتی، محمد‌باقر، کشاف الفهارس، تهران، 1370 ش؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 351-380 ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1383 ق/ 1964 م؛ شوکانی، محمد، نیل الاوطار، بیروت، 1973 م؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1383 ق/ 1964 م؛ عثیمین، عبدالرحمان، مقدمه بر اعراب القراءات ... (نک‍ : هم‍ ، ابن‌خالویه)؛ عماد‌الدین طبری، محمد، بشارة المصطفى، به کوشش جواد قیومی، قم، 1420 ق؛ قاضی قضاعی، محمد، دستور معالم الحکم، قم، مکتبة المفید؛ قمی شیرازی، محمدطاهر، الاربعین فی امامة الائمة الطاهرین، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1418 ق؛ مجلسی، محمد‌باقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مکرم، عبدالعال سالم، مقدمه بر الحجة فی القراءات السبع منسوب به ابن‌خالویه، بیروت، 1971 م؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407 ق؛ نووی، یحیى، شرح على صحیح مسلم، بیروت، 1392 ق؛ همو، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بیروت، 1417 ق/ 1996 م؛ یاقوت، معجم الادبا، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1993 م.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث