اِبْنِ‌جَلّاب، ابوالقاسم عبیدالله بن حسین بن حسن بصری (د 378 ق/ 988 م)، فقیه مالکی عراق. دربارۀ نام او اختلاف بسیار است؛ در منابع از وی با نامهای گوناگونی چون عبدالله، عبدالرحمان، محمد و حتێ ابوحسین بن حسن یاد شده است (قاضی عیاض، ترتیب ... ، 4/ 605؛ ابواسحاق، 170؛ ابن‌فرحون، الدیباج ... ، 1/ 461؛ رودانی، 169). شایان توجه آنکه ذهبی (16/ 384) و ابن‌تغری‌بردی (4/ 154) به نقل از قاضی عیاض، نام وی را محمد ابن حسین نوشته‌اند؛ درصورتی‌که قاضی عیاض از ابن‌جلاب به این نام یاد نکرده است. تاریخ ولادت ابن‌جلاب مشخص نیست، ولی از قراین می‌توان حدس زد که وی در اوایل سدۀ 4 ق زاده شده است (نک‍ : دهمانی، 1/ 103-105).

ابن‌جلاب فقه را نزد ابوبکر ابهری، شیخ مکتب مالکی عراق فراگرفت و از شاگردان بلندپایۀ او به شمار آمد. شاید به‌سبب شهرت و اعتبار ابهری، از دیگر استادان ابن‌جلاب در منابع شرح زندگی وی ذکری به میان نیامده است (نک‍ : ابواسحاق، قاضی عیاض، همانجاها؛ ذهبی، 16/ 383-384؛ مخلوف، 1/ 92). ابن‌جلاب به نوبۀ خود شاگردانی را پرورش داد که از آن جمله‌اند: مسدد بن احمد بصری فقیه و قاضی معروف، عبدالوهاب بن نصر، ابوالحسن علی بن قاسم بصری و غالب بن عبدالرئوف محاربی اهل غرناطه (ابن‌عطیه، 72؛ قاضی عیاض، همان، 4/ 691-692، 695). سرانجام وی برای گزاردن حج به حجاز رفت و هنگام بازگشت از این سفر درگذشت (همان، 4/ 605؛ ذهبی، همانجا).

ابن‌جلاب و کتاب التفریع

راهی را که اسد بن فرات (دبا) در اواخر سدۀ 2 ق/ 8 م دربارۀ شیوۀ استخراج مسائل و نیز ضوابط ادخال فرض و تقدیر که به تفریع منتهی می‌شود، آغاز کرد، در کمتر از یک سده به‌عنوان مکتب عراقی فقه مالک مطرح گردید و موجب تشتت در نوع گرایشهـای فقهـا شد (برای نمونه، نک‍ : ه‍ د، ابن‌حبیب، ابو‌مروان). وجود استادانی چون ابوبکر ابهری، ابوبکر باقلانی، قاضی عبدالوهاب، ابن‌قصار و ابن‌جلاب موجب شد که این حرمت در سدۀ 14 ق/ 10 م به اوج خود رسید. علما و بزرگان مذهب در این مکتب فقهی، علاوه‌بر پرداختن به «خلافیات»، به علم اصول، تحلیل و تفریع در مباحث فقهی نیز روی آوردند و هرکدام از مشایخ این سده، آثاری در این زمینه از خود بر جای گذاشتند. قاضی عبدالوهاب و ابن‌قصار که در خلافیات صاحب‌نظر بودند، در ‌این‌ باب دست به تألیف زدند (ابواسحاق، 170-171)، باقلانی در علم اصول کتابها تصنیف کرد و ابن‌جلاب نیز کتاب التفریع را به رشتۀ تحریر درآورد. آنچه را که اسد بن فرات در سدۀ 2 ق با شرکت در محضر درس مالک و شاگردان مشهور او به‌ویژه ابن‌قاسم و نیز اصحاب ابوحنیفه دنبال می‌کرد (نک‍ : دبا، اسد ابن فرات)، حدود 2 سده پس از او، با تألیف کتاب التفریع به‌کلی تثبیت شد.

مکتب عراقی مالکی براساس شیوۀ اصولیان بنا نهاده شده بود و مقری در کتاب ازهار الریاض خود (3/ 22) دو مکتب اهل عراق و اهل قیروان را چنین از هم متمایز می‌کند: فقهای عراق در مسائل بنای کار را بر ادله و قیاس می‌گذارند و روش ایشان افراد مسائل و ادله براساس شیوۀ جدلیان و اصولیان است که در روش فقهای قیروان خلاف این عمل می‌شود. نمونۀ بارز این سخن درست را می‌توان در کتاب ابن‌جلاب بازیافت: او از دو روش تحلیلی و استقرایی (استنتاجی) استفاده کرده، و در مواردی چند، از یک قاعدۀ کلی به قواعد جزئی و فروع رسیده است (مثلاً نک‍ : 1/ 243- 248). مؤلف در برخی مسائل فقهی، برخلاف روش پیشین، به طریقۀ استقراء از جزئیات به کلیات و از احکام فرعی به قواعد کلی فقه می‌رسد (مثلاً نک‍ : 1/ 303، 375-376).

ابن‌جلاب بر‌پایۀ قیاساتی که در فقه به کار می‌برد، به‌ویژه براساس گفته‌های شخص مالک، خود صاحب اختیاراتی بود که او را از دیگر بزرگان مذهب همچون ابن‌قاسم، ابن‌عبدالحکم و دیگران جدا می‌کرد و برای مثال در مسئلۀ وضو با آب ناپاک وی معتقد بود که نمازگزار نخست باید وضو گرفته، سپس تیمم کند و آنگاه برای اقامۀ نمازی واحد بایستد؛ حال‌آنکه این نظر با رأی ابن‌قاسم مخالف بود و ابن‌جلاب خود تصریح می‌کند که این رأی را از قیاس گفتۀ مالک به دست آورده است (1/ 216-217). همچنین است نظر مخالف او با ابن‌ماجشون، فقیه مدنی، دربارۀ مخیر‌بودن مسافر در افطار یا روزه (1/ 304، برای نمونه‌ای دیگر، نک‍ : 1/ 212-213).

به‌هر‌تقدیر، ‌این اثر مهم، بسیار مورد توجه مشایخ بزرگ مالکی پس از ابن‌جلاب واقع شده، و در بسیاری از تألیفات خود از التفریع و آراء مؤلف آن سود برده‌اند (برای نمونه، نک‍ : ابن‌فرحون، درة ... ، 92، 112، 130، جم‍ ؛ قرافی، الفروق، 52، الامنیة ... ، 26؛ ونشریسی، المعیار ... ، 1/ 231، 239، عدة ... ، 485، 509، 527، جم‍ ). شایان ذکر است برخی از کسانی که از این اثر استفاده کرده یا به نوعی از آن یاد کرده‌اند، افزون‌بر نام اصلی آن التفریع، در برخی موارد از این متن بـا عنوان الجلاب یـاد کرده‌اند (برای نمونه، نک‍ : قرافـی، همـانجاهـا؛ غبرینی، 64، 94، جم‍ ؛ ونشریسی، همـان، 527؛ سراج، 1/ 634، 637، 661؛ دهمانی، 1/ 117) و گاه آن را مختصر ابن ‌الجلاب نامیده‌اند (نک‍ : قلقشندی، 1/ 473؛ دهمانی، 1/ 118). این کتـاب که به گفتۀ فهری (ص 24-25) نزد مالکیان همچون التنبیه ابو‌اسحاق شیرازی نزد شافعیان است، در غرب جهان اسلام مورد توجه فراوان بوده، و سلسله‌اسناد روایی آن، به‌ویژه از طریق راویان اصلی آن، مسدد بن احمد و قاضی عبدالوهاب، بیانگر رواج بسیار آن است (برای روایات مختلف، نک‍ : ابن‌عطیه، همانجا؛ قاضی عیاض، الغنیة، 106؛ ابن‌رشید، 2/ 219-221؛ مقری، نفح ... ، 5/ 424؛ بلوی، 180-181، 183، 187؛ ابن‌خیر، 243؛ رودانی، 169؛ فادانی، 34).

برخی این اثر را شرح و یا مختصر کرده‌اند که از جملۀ آنها است: 1. شرح مسدد بن جعفر بصری که نخستین شرح بر التفریع ابن‌جلاب بوده است (دهمانی، 1/ 152)؛ 2. شرح عبدالله بن محمد بن طریف سرقسطی معروف به حفید هاشم (باباتنبکتی، 131)؛ 3. شرح علی بن احمد غسانی با عنوان الترصیع فی شرح مسائل التفریع (ابن‌فرحون، الدیباج، 2/ 118)؛ 4. البدیع من شرح التفریع تألیف عبدالله بن عبدالرحمان معری شارمساحی که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مادرید موجود است (گیلن روبلس، 51؛ دهمانی، 1/ 153)؛ 5-6. اختصار التفریع از عزالدین نیلی و شرح این اختصار توسط عبدالله بن محمد بن فرحون یعمری با نام کفایة الطلاب فی شرح مختصر الجلاب (ابن‌فرحون، همان، 1/ 454، 457؛ مخلوف، 1/ 203)؛ 7. شرح احمد ادریس قرافی (ابن‌فرحون، همان، 1/ 236، 237)؛ 8. السهل البدیع فی اختصار التفریع، تألیف محمد بن عبدالسلام ربعی تونسی که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ملی تونس موجود است (نک‍ : دهمانی، 1/ 154)؛ 9. اللباب فی اختصار الجلاب تـألیف ابن‌قنفذ (مخلوف، 1/ 250)؛ 10. شرح ابن‌ناجی تنوخی که نسخه‌ای از آن در تونس موجود است (دهمانی، 1/ 156). دهمانی در مقدمۀ خود بر کتاب التفریع، فهرستی از شروح کتاب را در اختیار گذاشته است (نک‍ : 1/ 152-157).

به‌جـز التفریـع، از دیگـر آثـار او سـت: 1. شـرح المدونة کـه نسخه‌هایی از آن در فاس و رباط نگهداری می‌شود (همو، 1/ 105)؛ 2. کتاب فی مسائل الخلاف، که رودانی (همانجا) از طریق مسدد بن احمد آن را روایت کرده است.

مآخذ

ابن‌تغری‌بردی، النجوم؛ ابن‌جلاب، عبیدالله، التفریع، به کوشش حسین بن سالم دهمانی، بیروت، 1408 ق/ 1987 م؛ ابن‌خیر، محمد، فهرسة، به کوشش ف. کودرا، بغداد، 1410 ق/ 1963 م؛ ابن‌رشید، محمد، ملأ العیبة، به کوشش محمد حبیب بن خوجه، تونس، 1982 م؛ ابن‌عطیه، عبدالحق، فهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، 1983 م؛ ابن‌فرحون، ابراهیم، درة الغواص، به کوشش محمد ابوالاجفان و عثمان بطیخ، بیروت، 1406 ق/ 1985 م؛ همو، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1394 ق/ 1974 م؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دار القلم؛ باباتنبکتی، احمد، «نیل الابتهاج»، در حاشیۀ الدیباج المذهب ابن‌فرحون، قاهره، 1351 ق؛ بلوی، احمد، ثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ دبا؛ دهمانی، حسین، مقدمه و حاشیه بر التفریـع (نک‍ : هم‍ ، ابن‌جلاب)؛ ذهبی، محمـد، سیـر اعلام النبلاء، به کوشش شعیـب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ رودانی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984 م؛ غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، 1969 م؛ فادانی، محمد یاسین، اتحاف المستفید، دمشق، 1403 ق/ 1983 م؛ فهری، احمد، فهرست اللبلی، به کوشش یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ قاضی عیاض، ترتیب المـدارک، به کوشش احمـد بکیـر محمود، بیروت، 1387 ق/ 1967 م؛ همو، الغنیـة، به کوشش ماهر زهیر جرار، بیروت، 1402 ق/ 1982 م؛ قرافی، احمد، الامنیة فی ادراک النبیة، بیروت، 1984 م؛ همو، الفروق، بیروت، دار المعرفة؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشێ، قاهره، 1383 ق/ 1963 م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1350 ق؛ مقری، احمد، ازهار الریاض، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، 1358 ق/ 1939 م؛ همو، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق/ 1968 م؛ ونشریسی، احمد، عدة البروق، به کوشش حمزه ابوفارس، بیروت، 1410 ق/ 1990 م؛ همو، المعیار المعرب، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ نیز:

Guillen Robles, F., Catálogo de los manuscritos árabes existentes en la Biblioteca Nacional de Madrid, Madrid, 1889.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث