اِبْنِ‌اَبی‌مَرْیَم، ابوعبدالله فخرالدین نصر بن علی بن محمد شیرازی فارسی فسوی، مقری و مفسر سدۀ 6 ق/ 12 م. از تاریخ تولد وی گزارشی در منابع دیده نمی‌شود و تنها می‌دانیم که نزد تاج‌القراء برهان‌الدین محمود بن حمزة بن نصر کرمانی (د پس از 500 ق) شاگردی کرده، و کتاب التیسیر فی التفسیر او را نزد وی خوانده بوده است (یاقوت، 19/ 224؛ جنید، 406). او که به صدر‌الاسلام نیز شهرت داشته (همانجا)، به‌عنوان عالم، ادیب و نحوی شناخته شده و در شیراز خطیب بوده است. در علوم شرعی و ادبی به وی مراجعه می‌شده، و چنان‌که گفته‌اند، در هر جمعه خطبه‌ای نو می‌خوانده است (یاقوت، همانجا؛ قفطی، 3/ 344). جنید از وی به «فرید‌الدهر» و «اوحد‌العصر» تعبیر، و اشاره کرده است که بزرگانی چون قاضی مجد‌الدین اسماعیل بن نیکروز و قاضی سراج‌الدین مکرم بن العلاء بن نصر فارسی نزد وی شاگردی کرده، و قرائت آموخته‌اند (همانجا؛ نیز نک‍ : ابن‌جزری، 2/ 337).

یاقوت مرگ ابن‌ابی‌مریم را پس از 565 ق/ 1170 م دانسته (19/ 225)، در‌حالی‌که به گفتۀ قفطی، او در 587 ق/ 1191 م در قید حیات بوده است (3/ 345). شاید او اوایل سدۀ 7 ق را نیز درک کرده باشد (نک‍ : جنید، 407). او را در حظیرةالمشایخ واقع در گورستان مصلای شیراز به خاک سپردند (همانجا؛ قزوینی، 407).

کتاب الموضح او، در قرائات هشت‌گانه، مورد ستایش ابن‌جزری واقع شده است. به گفتۀ وی این کتاب از توانایی ابن‌ابی‌مریم در علم قرائت حکایت دارد. وی می‌افزاید که مؤلف این کتاب، برای اسامی راویان از رموزی بهره گرفته است. نسخه‌ای از آن نزد ابن‌جزری موجود بوده که ابن‌ابی‌مریم در 562 ق بر کاتب املا کرده بوده است (همانجا). قفطی از این کتاب به الموضح فی علم القرآن (همانجا)، و جنید به الموضح فی علل القراءات تعبیر کرده است (ص 406). 3 نسخه از این کتاب که یکی از آنها تاریخ 558 ق/ 1162 م را دارد، در کتابخانۀ آستان قدس موجود است (آستـان ... ، 570؛ نیز نک‍ : GAL, S, I/ 724، که به نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ راغب پاشا اشاره دارد). پرتسل دربارۀ کتاب و فصول آن مطالبی آورده که برای شناخت کتاب سودمند است (ص 32-34).

ابن‌ابی‌مریم کتابهای دیگری نیز داشته که از وجود آنها اطلاعی در دست نیست: 1. الاقصاح فی شرح الایضاح، که مورد ستایش صدرالدین احمد بن محمد بن علی غزنوی در قطعه‌شعری قرار گرفته، و نیز مورد توجه عالمان بوده است (یاقوت، قفطی، همانجاها؛ جنید، 406-407)؛ 2. الکشف و البیان فی تفسیر القرآن، در 8 مجلد (همو، 406)؛ 3. المنتقێ فی الشواذ (همـانجـا؛ نیز نک‍ : پرتسل، 32، به نقل از الموضح مؤلف)؛ 4. الارفاد فی شرح الارشاد (جنید، همانجا)؛ 5. عیون التصریف (همانجا).

مآخذ

آستان قدس، ف، فهرست؛ ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، 1352 ق/ 1934 م؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شد الازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328 ش؛ قزوینی، محمد، حاشیه بر شـد الازار (نک‍ : هم‍ ، جنیـد)؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمـد ابوالفضـل ابراهیم، قاهره، 1374 ق/ 1955 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

GAL, S; Pretzl, O., «Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, Leipzig, 1934, vol. VI.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث