اِبْنِ‌اَبی‌عُمَر، ابو‌عبدالله محمد بن یحیى عدنی (د 243 ‌ق/ 857 م)، محدث مکی. گزارشی دربارۀ تاریخ ولادت او در دست نیست، اما به روایت ذهبی (12/ 97) وی 90 سال عمر کرده بوده است و بر‌پایۀ این گزارش می‌بایست تولد ابن‌ابی‌عمر حدود سال 153 ق رخ داده باشد.

پدرش اهل عدن (شهری در یمن) بود، ولی او خود در مکه متولد شد و در همان‌جا رشد یافت؛ از‌همین‌روی، او را عدنی نامیده‌اند (ابن‌ابی‌حاتم، 4(1)/ 124؛ سمعانی، 9/ 249؛ قس: همدانی، 96). از مهم‌ترین شیوخ وی سفیان بن عُیَینه، فُضَیل بن عیاض، معتمر‌ بن سلیمان، وکیع بن جراح، عبدالرزاق بن صنعانی، ابو‌معاویۀ ضریر، بشر‌ بن سری و نیز پدرش را می‌توان نام برد (بخاری، 1(1)/ 265؛ ابن‌ابی‌حاتم، همانجا؛ مزی، 17/ 314-315).

از خود وی نقل است که 18 سال نزد سفیان ‌بن‌ عیینه آمد‌و‌شد داشته ‌است (ابن‌حجر، تهذیب ... ، 9/ 519). در میان شاگردان و روایت‌کنندگان وی، اینان را می‌توان نام برد: مسلم، ترمذی، ابن‌ماجه، ابو‌زرعۀ رازی، ابو‌زرعۀ دمشقی، ابو‌حاتم رازی، یعقوب‌ ابن‌ سفیان بسوی و اسحاق ‌بن ‌احمد ‌خزاعی (مسلم، 3/ 2279؛ ترمذی، 1/ 114؛ ابن‌مـاجه، 2/ 1088؛ بسوی، 1/ 179، 2/ 5، جم‍ ، 3/ 135، 316؛ ابن‌ابی‌حاتم، همانجا؛ سمعانی، 9/ 250؛ مزی، 17/ 315، 316). مزی (همانجا)، 38 تن از راویان ابو‌عبدالله را ذکر کرده ‌است.

ابن‌حبان او را در زمرۀ ثقات شمرده و مسلم نیز وی را صدوق خوانده‌ است (نک‍ : همانجا؛ ابن‌عماد، 2/ 104). ابو‌حاتم‌ رازی او را مردی صالح دانسته، اما یادآور شده که اندکی سهو در کارش بوده و حدیثی «موضوع» را روایت کرده بوده ‌است. با‌این‌‌همه، احمد ‌بن ‌حنبل وی را مرجعی برای طالبان حدیث در مکه شمرده ‌است (ابن‌ابی‌حاتم، 4(1)/ 124-125). وی گویا مدتی در عدن منصب قضا را بر ‌عهده داشته ‌است (نک‍ : جعدی، 70، 72).

آثـار

کتاب الایمان، که رودانی (د 1094 ق/ 1683 م) از آن نام برده و آن را از طریق عبدالله‌ بن ‌هارون ‌بن ‌یوسف، از ابن‌ابی‌عمر روایت کرده ‌است (ص 70). نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق موجود‌ است (سواس، 556؛ GAS, I/ 110-111). وی مسندی نیز گرد آورده‌ بود که دست‌کم تا 3 سده پس از وفـات او در اصفهان رواج داشت (نک‍ : سمعانی، همانجا) و در سدۀ 7 ق نیز ابن‌نقطه ضمن اشاره به آن، حدیثی را از آن روایت کرده ‌است (1/ 126). این مسند در سدۀ 10 ق نیز در مغرب اسلامی رواج داشت و ابن‌‌زاغ تلمسانی آن را روایت می‌کرد (بلوی، 105، 118- 119؛ نیز نک‍ : رودانی، 362). شایان ‌ذکر است که این کتـاب یکی از مسانید هشت‌گانۀ مورد ‌نظر ابن‌حجر در کتاب المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة بوده (1/ 4)، و ابن‌‌حجر در این کتاب صدها حدیث را به نقل از ابن‌ابی‌عمر ذکر کرده است (همان، 1/ 19، 66، 175، جم‍ ، 2/ 57، 260، جم‍‌ ). هر‌چند چاپ موجود کتاب المطالب فقط متون مجرد احادیث را شامل است، ولی نسخه‌ای از المطالب در ترکیه موجود است که سندها را نیز در بر ‌‌‌‌دارد (اعظمی، «ر»، «ص»). احمد ‌بن ‌اسماعیل بوصیری شاگرد ابن‌‌حجر نیز کتابی در «زوائد مسانید عشرة» دارد که یکی از آنها مسند ابن‌ابی‌عمر عدنی است (نک‍ : همو، «ف»).

مآخذ

ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1372 ق/ 1353 م؛ ابن‌‌حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد‌ ‌دکن، 1326 ق؛ همو، المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة، به کوشش حبیب‌الرحمان اعظمی، کویت، 1976 م؛ ابن‌عماد ‌حنبلی، عبدالحی‌، شذرات الذهب، قاهره، 1350 ق؛ ابن‌ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، 1401 ق/ 1981 م؛ ابن‌نقطه، محمد، التقیید، حیدرآبـاد‌ دکن، 1403 ق/ 1983 م؛ اعظمـی، حبیب‌الرحمان، مقدمه بر المطالب (نک‍ : ابن‌حجر)؛ بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالرحمان‌ بن‌ یحیى یمانی، حیدرآباد دکن، 1361 ق؛ بسوی، یعقوب‌، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1394-1396 ق/ 1974-1976 م؛ بلوی، احمد، ثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، 1981 م؛ جعدی، عمر، طبقات فقهاء الیمن، به کوشش فؤاد سید، قاهره، 1957 م؛ ذهبی، محمد‌، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ رودانی، محمد، صلة الخلف بموصول السلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ سمعانی، عبدالکریم‌، الانساب، حیدرآباد ‌دکن، 1398 ق/ 1978 م؛ سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیع المدرسة العمریة، کویت، 1408 ق/ 1987 م؛ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخۀ خطی کتابخانۀ احمد ثـالث، شم‍ 848‘2؛ مسلم ‌بن ‌حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، 1981 م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد ‌بن ‌علی اکوع، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ نیز:

GAS.

سیمین محقق