اِبْراهیمی، حَرَم، آرامگاه ابراهیم خلیل (ع) و خاندان او در شهر الخلیل (حبرون).

به روایت تورات پس از اینکه ابراهیم خلیل (ع) در حبرون اقامت گزید، همسرش ساره وفات یافت و ابراهیم (ع) او را در مغارۀ مخپلا یـا مکفیله (نک‍‌ : گزنیوس، 495) که پیش‌تر متعلق به حتّیان بود، دفن کرد و برای این کار، زمینی را که روبه‌روی بلوطستانِ مَمره (ممرى)، مسکن خاندان وی، قرار داشت و مغاره در آن زمین بود، از عفرون ابن صوحار حِتّی به 400 «شِقل» (مثقال) نقره خرید (پیدایش، 18: 13؛ 23: 2، 16، 19-20؛ 49: 30). چون ابراهیم (ع) درگذشت، اسحاق و اسماعیل او را در همان‌جا دفن کردند و سپس رفقه (ربکا) همسر اسحاق و خود وی، آنگاه یعقوب و همسرش لِیه (لیئه) در مکفیله به خاک سپرده شدند و بدین‌ترتیب، آن مغاره به‌صورت آرامگاهی خانوادگی درآمد (همان، 25: 8- 9؛ 49: 31؛ 50: 13).

پس از تورات تا چندین سده دربارۀ مدفن ابراهیم (ع)، اخبار و روایـاتی نقل نشده است، امـا مدارکی از دورۀ شِشُنک (در کتاب مقدس: شیشق)، پادشاه مصر در سدۀ 10 ق‌م، وجود دارد که در آن از محلی به نام «مزرعۀ ابرام» واقع در جنوب فلسطین یاد شده است و آن را می‌توان مطابق با مقبرۀ ابراهیم (‌ع) دانست (الدر، 67؛ سوسه، 263). بنابر روایتی اسلامی، حضرت سلیمان پیامبر (د ح 932 ق‌م) محل مقبره را بازیافت و بر آن معبدی ساخت (نک‍ : ابن‌فضل‌الله، 1/ 125؛ ابن‌بطوطه، 44؛ علیمی، 1/ 55)، در‌حالی‌که بنا‌به بررسیهای جدید دیوارهای اطراف حرم را ظاهراً در دورۀ هرودس (سلسله‌ای که در زمان عیسى مسیح (ع) در فلسطین حکومت داشتند) ساخته‌اند. یوسفوس فلاویوس به مرمرهای زیبا و صنعتگری نفیس مقبره اشاره کرده است (III/ 159). نیز گفته‌اند که صابئین آنجا را معبد مشتری و زهره دانسته، و در آن مراسم دینی می‌گزارده‌اند و عبرانیان آن را ایلیا (خانۀ خدا) می‌خواندند (ابن‌خلدون، 2(1)/ 64؛ جودائیکا، XI/ 670؛ «دائرة‌المعارف ... »، VIII/ 904-905).

اخبار دورۀ اسلامی

در این دوره حبرون را به مناسبت بنای موجود، یعنی حرم مشتمل بر مغاره، عموماً مسجد ابراهیم (ع)، و از حدود سـدۀ 7 ق/ 13 م به‌بعد الخلیل نـامیدند (نک‍ : ابن‌قتیبه، 33؛ هروی، 30-31؛ یاقوت، 2/ 468؛ قس: ازرقی، 1/ 73).

اصطخری (د 346 ق) ضمن اشاره به مسجد ابراهیم (ع) و برگزاری نماز جمعه در آن، آورده است که آرامگاه ابراهیم، اسحاق و یعقوب (ع) در یک ردیف، و آرامگاه همسرانشان در ردیفی روبه‌روی آنهـا ست (ص 44؛ نیز نک‍ : ابن‌حوقـل، 159؛ ادریسـی، 363). مقدسی در همان زمان از دیوار بلندِ سنگی و منقوش مسجد و نیز گنبد آرامگاه ابراهیم (ع) و خانه‌هایی که در پیرامون مسجد برای زوار ساخته‌اند، یاد کرده است (ص 147).

آورده‌اند که در 513 ق/ 1119 م در ایام بدوئن دوم، پادشاه صلیبی بیت‌المقدس، جایی از مغاره فروریخت و به اذن او جماعتی به داخل آن رفتند. ابراهیم (ع) و فرزندانش را با کفنهای پوسیده و سرهای نمایان در کنار دیواری یافتند، در‌حالی‌که بالای سر آنان قندیلهایی قرار داشت. بدوئن کفنها را نو کرد و آنجا را بست. برخی از ناقلان همین خبر، داستان دیگری دربارۀ مردی آورده‌اند که همراه متولی حرم وارد مغاره شد و به سکویی رسید که پیکرهای انبیا بر آن قرار داشت. این منابع جای دقیق مقابر را نشان نداده‌اند و ترتیبی را که در کتابهای پیش و پس از سده‌های 7 و 8 ق ذکر شده است، نیاورده‌اند (هروی، یاقوت، همانجاها؛ ابن‌فضل‌الله، 1/ 126). با‌این‌حال، وضع فعلی آن با روایات قدیم یهود، اخبار کهن اسلامی و هم آنچه مسلمانان بعدها آورده‌اند، مطابقت دارد (تلمود، IV/ 180؛ اصطخری، ابن‌بطوطه، همانجاها؛ جودائیکا، XI/ 670-673).

در زمان برخی از سلاطین مملوک مصر چون بیبرس و قلاوون، بخشهایی از بنای حرم ابراهیم (ع) تجدید و مرمت شد (مقریزی، 1(2)/ 565، 2(1)/ 131؛ علیمی، 1/ 61). نیز آمده است که در حرم از زوار و نمازگزاران پذیرایی می‌کرده‌اند (یاقوت، همانجا؛ عبدالمؤمن، 1/ 480؛ ابن‌فضل‌الله، 1/ 127). ابن‌فضل‌الله که در 745 ق/ 1344 م مقبره را زیارت، و به اوقاف آن توجه کرده، و پذیرایی را هم دیده است، آن را ضمن توضیحات خود راجع به حرم، در قالب نظم وصف کرده است (1/ 127- 128؛ دربارۀ اوقاف حرم، نک‍ : مقدسی، نیز مقریزی، همانجاها؛ ابن‌شاهین، 24؛ دباغ، 1(1)/ 269، 671، حاشیۀ 1، نیز 3(2)/ 373، حاشیۀ 1). همو دربارۀ بنای حرم آورده است که در زمان فتح شهر به دست مسلمانان، دری برای آن تعبیه کردند و نیز می‌گوید که حرم دیواری سنگی و بلند و چند گنبد دارد و در سمت قبله دری است که بر پلکان مغاره باز می‌شود. او همچون برخی منابع دیگر به وجود مقبرۀ یوسف (ع) در آنجا اشاره کرده است (1/ 125-126؛ ابن‌فقیه، 101؛ ناصر خسرو، 60؛ عبدالمؤمن، همانجا)، اما برخی احتمال داده‌اند که واژۀ «یوسف» تحریف نام عیسو باشد؛ زیرا بنابر صحیفۀ یوشع (24: 32) و نیز نوشته‌های جدیدتر، یوسف (ع) در شِکّیم که نزدیک نابلس است، دفن گردید و هم‌اکنون در آنجا مقبره‌ای است که از آنِ او شمرده می‌شود. مغارۀ مکفیله مدفن آدم و حوا و برخی دیگر از انبیا نیز پنداشته شده است (نک‍ : اُرُسیوس، 92؛ هروی، 30؛ الدر، 45, 106؛ جودائیکا، XI/ 673).

ابن‌بطوطه (د 797 ق) نظم آرامگاهها را شبیه به وضعیت اصلی وصف کرده، و سپس دلیلهای صحت انتساب آنها را آورده است؛ از ‌آن جمله، روایتی است بدین مضمون که پیامبر اسلام (ص) در شب معراج بر آرامگاه ابراهیم (ع) نماز گزارده است. علاوه‌بر‌این، گفته‌اند که پیامبر (ص) زیارت آنجا را توصیه کرده، و نیز به استجابت دعا در آنجا تأکید کرده‌اند (نک‍ : ص 44؛ علیمی، 1/ 56-57؛ قس: «مسافران ... »، 98, 120, 185-186, 260-262).

علیمی (د 928 ق) مؤلف الانس الجلیل به اجزاء حرم، یعنی بنای سنگی، بنای رومی، دو مناره، و رواقی با دیوار مشبک اشاره کرده، و آورده است که بنای سنگی «دیوار سلیمان» محیط بر عمارت رومی است که از صحن و 3 قسمت مسقف و بلند تشکیل شده است. اسحاق (ع) و رفقه در قسمتی مدفون‌اند که طاقی بلند دارد و محراب و منبری چوبی در آنجا ست. این منبر به امر بدرالجمالی، وزیر مستنصر فاطمی، در عسقلان ساخته شده است و تاریخ 484 ق/ 1091 م دارد که به خط کوفی بر آن نقش کرده‌اند. این منبر در زمان صلاح‌الدین ایوبی از عسقلان به الخلیل انتقـال داده شده اسـت (1/ 59-61؛ نیـز نک‍ ‌: جودائیکـا، XI/ 671-672، نقشه). وی همچنین می‌نویسد که این قسمت در مجاورت صحن واقع است و چند در به قسمتهای جانبی دارد. در نزدیکی در جنوبی مقبرۀ ابراهیم (ع) که به رواقی باز می‌شود، محراب موسوم به مالکیه بنا گردیده است. این در و محراب را مانند دیوار مشبک مقبرۀ یوسف و برخی از رواقها، امیر شهاب‌الدین یغموری، عامل برقوق مملوکی (د 801 ق)، ساخته است. وی افرادی را به قرائت قرآن و حدیث در حرم گمارده بود. آرامگاههای یعقوب و لیه در سمت دیگر صحن (ضلع شمال غربی) است. گنبدهای این 4 مقبره مربوط به دوران بنی‌امیه است. تمام محوطۀ داخل سور با سنگهای بسیار بزرگ فرش شده است. مغارۀ معروف به «سرداب» در زیر قبله‌گاه است و دو ورودی دارد که یکی در کنار دیوار قبر ابراهیم (ع) و دیگری در کنار منبر است. راهروی در بیرون طول شرقی دیوار، حرم را با مسجد جاولیه مرتبط می‌سازد (1/ 61-62). وصف دیگری از وضع حرم بیانگر این است که آرامگاهها از آن زمان دارای پنجره یا دیوارهای مشبک بوده‌اند (ابن‌شاهین، همانجا).

وضع کنونی

بنای حرم ابراهیمی در دامنۀ تپه‌ای که شهر الخلیل بر آن بنا گردیده، واقع است. محور طولی آن در امتداد شمـال غربی و جنوب شرقی، و مسـاحتش حدود 950،1 م‍ـ2 است (نک‍ : هـاکس، 311؛ دباغ، 5(2)/ 5؛ جودائیکا، XI/ 671-672). دیوار ستبر اطراف حرم همچنان پابرجا ست. این دیوار حاجب سنگی، نمونه‌ای از نوع مرسوم در دورۀ هرودس است که معبدی نیز در اورشلیم داشته، و جایگاه آن، همانند حرم ابراهیمی، هموار نبوده است؛ نیز قسمت فوقانی دیوارهای محیط بر آن به‌صورت ستونهای تزیینی تو‌کار صاف و تخت بوده است. نظیر این شکل دیوار را، که منشأ آن معابد بین‌النهرین است، می‌توان در خود حرم ابراهیمی نیز ملاحظه کرد. ارتفاع دیوارهای حرم 12 متر، و ارتفاع ستونهای آن تا 5/ 7 متر است. بر فراز دیوار دو منارۀ ظریف وجود دارد که یکی در گوشۀ شرقی و دیگری در گوشۀ غربی بنا ست («دائرة‌المعارف»، VIII/ 905؛ کرسول، I(1)/ 156؛ جودائیکا، XI/ 670؛ دباغ، 5(2)/ 336).

وضع کنونی بنا عمدتاً با آنچه علیمی وصف کرده، مطابقت دارد. در بخش شمالی صحنی است که در یک سوی آن مقابر یعقوب و لیه، و در سوی جنوبی آن مقابر ابراهیم (ع) و ساره قرار یافته است. مقطع بنای مقابر ابراهیم (ع) و یعقوب 8‌ضلعی، و مقابر ساره و لیه 6‌ضلعی است و هر 4 مقبره گنبد دارد. میان مقابر هر‌یک از این دو زوج ‌سرایی واقع است. دو بنایی که اکنون مقابر ابراهیم (ع) و ساره را در بر دارند، در وسط محوطۀ حرم و مجاور شبستان اصلی در سمت قبله واقع شده، و مقابر اسحاق و رفقه در آن است. از شبستان مسجد راههایی به مغارۀ زیرزمینی وجود دارد. یکی از آنها یعنی دهانه‌ای که در دیوار سمت قبله است، با تخته‌سنگهایی که بستهای آهنی دارد، پوشیده شده است. دهانه‌ای دیگر که در سمت مقابل است، درهای مرمرین و گنبدی ظریف دارد که آن را در زمان محمد بن قلاوون ساخته‌اند. رسم مسلمانان چنان بوده است که در این دهانه چراغی روغنی را همیشه روشن نگه دارند (دباغ، 5(2)/ 336-337؛ جودائیکا، XI/ 673، نیز 671-672، نقشه).

مغاره احتمالاً همچنان سالم و طبق گفتۀ قدما به‌صورت دو غار همراه با یک راهرو است. در جانب غربی حرم، شبستان زنان قرار دارد که از وسط آن دری به مقبره و مسجد یوسف باز می‌شود (همانجاها). بنابر مشاهدۀ جرجی زیدان (د 1914 م) ورود به مغاره که محل اصلی قبور بوده، و در زیر مسجد قرار داشته، ممنوع است. قبرها دارای حجره و دری از آهن نقره‌کاری بوده، و با دیبای مطرّز به آیات قرآن و جز آن پوشیده شده‌اند (ص 268).

محراب مسجد مرمرین و منبر آن چوبی است (دباغ، 5(2)/ 337). این منبر جزو آثار هنری معروف دورۀ خود به شمار می‌رود و نقش شاخه‌های گیاهی در آن، که بر قطعات هندسی دیده می‌شود، چشمگیر است. نمونۀ برخی از جزئیات نقوش منبر را پیش از آن زمان نمی‌توان دید، و ظرافت به‌کار‌رفته در دانه‌های انگور و برگهای کوچک که در صنایع مصر معمول نبوده، حاکی از این است که آن را در مصر نساخته‌اند (حسن، فنون ... ، 457؛ اطلس ... ، 115). حرم دارای یک قندیل شیشه‌ای درخور ‌توجه به سبک دورۀ مملوکی (برای نمونۀ قندیلها، نک‍ : همان، 254-257) با تاریخ نصبِ 729 ق/ 1329 م بوده است که اکنون در موزۀ اسلامی قدس نگهداری می‌شود. این قندیل دارای نقوش تزیینی رنگی، متن آیۀ «اِنَّما یَعْمُرُ ... » (توبه/ 9/ 18)، مکتوبی حاوی نام امیر تنکز، و آویزهای شیشه‌ای زرنگار است (ابوخلف، 1/ 315-316).

حرم ابراهیمی که همواره شاهد حوادث تاریخی بوده (نک‍ : دباغ، 1(1)/ 628، 698- 699)، در دورۀ معاصر هم با پاره‌ای وقایع سیاسی، اجتماعی و دینی ارتباط یافته است. این مکان به دنبال جنگ 1967 م/ 1346 ش در دسترس رژیم اشغالگر قرار گرفت. یهودیان در آن کتابخانه‌ای دینی تأسیس کردند و بر مقابر کتیبه‌هایی به عبری نوشتند، چندان‌که فضا را از صورت مسجد خارج ساختند. نیز در 1972 م مراسمی دینی در حرم بر پا داشتند و در مدتی کوتاه با حمایت حاکم نظامی الخلیل سیطرۀ خود را تقویت کردند. خزانه‌هایی به نگهداری تورات اختصاص یافت، و چاه جایگاه یوسف (ع) و برج مملوکی قلعه تخریب گردید. همچنین حضور مسلمانان در حرم محدود شد و قسمت اعظم آن همراه با دخل‌وتصرف در ساختمان به اختیار یهودیان درآمد (نک‍ : جودائیکا، همانجا؛ دباغ، 5(2)/ 338؛ موسوعة ... ، 2/ 357- 358). در 1975 م/ 1354 ش به دنبال کشمکشهای ناشی از این قبیل اقدامات، نمایندگان مسلمانان وارد حرم شدند و جهان اسلام را به پشتیبانی از حفظ آنجا دعوت کردند. در 1976 م هفتمین اجلاس وزرای خارجۀ دولتهای اسلامی در استانبول بیانیه‌ای دربارۀ اماکن مقدس و مداخلۀ رژیم اشغالگر در حریم اماکنی چون حرم ابراهیمی صادر کرد، و خواستار ممانعت از تعدی این رژیم به حقوق مردم فلسطین شد. در پی هتک حرمت قرآن و تاراج اشیاء عتیقۀ حرم، رهبران فلسطینی بیانیه‌ای در ابراز تأسف و محکومیت این اعمال صادر کردند. در 1978 م مجادلات همچنان شدت یافت و در 1980 م سکنۀ یهودی شهر خواهان نظارت کامل بر حرم به جای مجلس اسلامی شدند (نک‍ : جابر، 73-74؛ موسوعة، 2/ 358- 359). در فوریۀ 1994/ بهمن 1372، به سوی نمازگزاران در حرم تیراندازی شد و چندین نفر به قتل رسیدند. 6 ماه بعد رژیم اشغالگر بار دیگر اقدام به تقسیم حرم میان یهودیان و مسلمانان کرد و این عمل واکنشهایی را برانگیخت (بانک اخبار ... ، اسفند 1372، شهریور و آبان 1373).

معارضه بر ‌سر حرم ابراهیمی در زمان معاصر هم البته جنبۀ اعتقادی و سیاسی دارد. یهودیان ابراهیم (ع) را متعلق به خود و بی‌ارتباط با پیروان دیگر دینها می‌دانند، اما قرآن کریم با اعتباری و صوری‌تلقی‌کردن این تعلق، و تأیید راست‌دینی و ارتباط او با حقیقت «اسلام»، این‌گونه باورهای فرقه‌گرایانه را نقض می‌کند (آل‌عمران/ 3/ 65-70).

مآخذ

ابن‌بطوطه، رحلة، بیروت، دار ‌الکتاب ‌اللبنانی؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، بیروت، 1979 م؛ ابن‌خلدون، العبر؛ ابن‌شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، به کوشش پل راوس، پاریس، 1894 م؛ ابن‌فضل‌الله عمری، احمد، مسالک الابصار، فرانکفورت، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن‌فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1302 ق؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1960 م؛ ابوخلف، مروان فایز، «المتحف الاسلامی ـ‌ الحرم الشریف ـ القدس تـاریخه و محتویاته»، المؤتمر الدولی الثالث لتاریخ بلاد الشـام ـ فلسطین، عمان، 1983 م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ ارسیوس، تاریخ العالم، ترجمۀ کهن عربی، به کوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1982 م؛ ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش محمد جابر عبدالعال حسینی، قاهره، 1381 ق/ 1961 م؛ بانک اخبار و اطلاعات خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران؛ جابر، فایز فهد، القدس، ماضیها، حاضرها، مستقبلها، عمان، 1985 م؛ حسن، زکی محمد، اطلس الفنون الزخرفیة و التصاویر الاسلامیة، بیروت، 1401 ق؛ همو، فنون الاسلام، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، عمان، 1393-1405 ق؛ زیدان، جرجی، «فلسطین، تاریخها و آثارها»، الهلال، قاهره، 1332 ق/ 1914 م، س 22، شم‍ 4؛ سوسه، احمد، العرب و الیهود فی التـاریخ، دمشق، العربی للاعلان و النشر و الطباعه؛ عبدالمؤمن ابن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1373 ق/ 1954 م؛ علیمی، عبدالرحمان، الانس الجلیل، عمان، 1973 م؛ عهد عتیق؛ قرآن کریم؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، 1987 م؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1941 م بب‍ ؛ الموسوعة الفلسطینیة، القسم العام، دمشق، 1984 م؛ ناصر خسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1354 ش؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، 1349 ش؛ هروی، علی، الاشارات الى معرفة الزیارات، به کوشش سوردل، دمشق، 1953 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Creswell, K. A. C., Early Muslim Architecture, New York, 1979; Elder, J., Archaeology and the Bible, London, 1961; Encyclopedia of World Art, New York, 1958-1968; Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Boston/ New York, 1906; Jewish Travellers, ed. E. N. Adler, New York, 1966; Josephus, The Jewish War, tr. H. J. Thackeray, London, 1968; Judaica ; Le Talmud de Jérusalem, tr. M. Schwab, Paris, 1960.

یدالله مایانی