اِبْراهیم (جایگزین مقالۀ دبا)، نام چهاردهمین سوره از قرآن کریم، دارای 7 واحد موضوعی (رکوع)، 52 آیه (یا 51، 54، 55 آیه)، 831 کلمه و 434‘6 حرف.

سورۀ ابراهیم، از معدود سوره‌های قرآنی است که در نام‌گذاری آن هیچ‌گونـه اختلافی نیست (نک‍ : زرکشی، 1/ 366-367؛ سیوطی، الاتقان ... ، 1/ 187-197)، اما دربارۀ وجه تسمیۀ آن، با توجه به یـادکرد داستـان زندگی حضرت ابراهیم خلیـل (ع) (نک‍ : دبـا) در 14 سـورۀ دیگر، به‌اختلاف سخـن گفته‌انـد (نک‍ : سیوطی، همـان، 1/ 199). برخی بر آن شده‌اند که نام‌گذاری سور توقیفی است، و صرف وجود علت تسمیه همه‌جا مقتضی تسمیه نیست (صاوی، 2/ 279). برخی ذکر تاریخچۀ سکنای فرزندان حضرت ابراهیم (ع) را در سرزمین حجاز، برای نخستین‌بار در این سوره (آیۀ 37)، وجه تسمیۀ سوره گرفته‌اند (فیروزآبادی، 1/ 268؛ دروزه، 6/ 147)، و برخی دیگر، مجموعۀ منتخب دعاهای حضرت ابراهیم (ع) را که به‌عنوان نمودار جامعی از زندگانیِ آرمانی آن حضرت در این سوره آمده است، وجه تسمیۀ سوره دانسته‌اند (مثلاً نک‍ : قاسمی، 10/ 4).

سورۀ ابراهیم در ترتیب تلاوت، پنجمین سوره از سُوَر «مَثانی»، یعنی 7 سورۀ نسبتاً کوتاه‌تر از «سَبع طُوَل» که پس از آنها قرار گرفته‌اند (نک‍ : اندرابی، گ 40 الف؛ قس: سیوطی، همـان، 1/ 220)، و در ترتیب نزول، بنا‌به روایت مشهور، هفتـادو‌دومین سوره است که پس از سورۀ نوح و پیش از سورۀ انبیاء (21) نازل شده است (ابن‌جوزی، 119، 125؛ فیروزآبادی، 1/ 99؛ دروزه، 1/ 15؛ قس: ابن‌ندیم، 28-30). در دیگر روایات حاکی از ترتیب نزول سور قرآنی نیز غالباً ردیفهای 68 تا 71 به این سوره اختصاص یافته است (نک‍ : طبرسی، 10/ 405؛ خـازن، 1/ 83؛ سیوطی، همان، 1/ 40-43؛ رامیـار، 670-671).

سورۀ ابراهیم را همگان مکی دانسته‌اند، به‌جز دو آیۀ 28 و 29 که بنابه پاره‌ای از روایات اسباب نزول، دربارۀ مشرکان کشته‌شده در جنگ بدر نازل شده‌اند (طبرسی، 3/ 301؛ سیوطی، الدر ... ، 4/ 69؛ آلوسی، 13/ 179؛ قس: قرطبی، 9/ 338). مفسران معاصر غالباً روایات مستند این استثنا را نپذیرفته‌اند و به حکم وحدت سیاق و پیوستگی مضامین، سوره را یکپارچه مکی دانسته‌اند (قاسمی، 10/ 29؛ دروزه، 6/ 124، 144-145؛ طباطبایی، 12/ 2، 54-55، 65-66)؛ چنان‌که پاره‌ای دیگر از روایات، از نزول دو آیۀ یادشده دربارۀ موضع‌گیریهای مشرکان در مکۀ معظمه در برابر دعوت پیـامبر اکرم (ص) حکـایت دارند (نک‍ : طبرسی، 2/ 314؛ سیـوطی، همان، 4/ 84-85). حتى با دقت بیشتری، می‌توان گفت که سورۀ ابراهیم در مرحلۀ مکی خِتامی، یعنی دورۀ سوم نزول قرآن در مکه، نازل شده است (صالح، 209، 230)؛ چنان‌که در بیشتر مضامین آن، سختیها و دشواریهای دعوت پیامبر اکرم (ص) و نابسامانی اوضاع مسلمانان در سالهای پیش از مهاجرت به مدینه منعکس گردیده است. ازجمله، در آیۀ سیزدهم سوره، از شیوۀ همیشگی کافران، مبنی بر آزار پیامبران و شکنجۀ پیروان ایشان و تهدید آنان به اخراج از وطنهایشان، سخن به میان آمده است.

سورۀ ابراهیم، یکی از سوره‌های پنج‌گانۀ «الراآت» است که با حروف مقطعۀ «الف، لام، راء» آغاز شده‌اند. 4 سورۀ نخستین این مجموعه به نامهای یونس، هود، یوسف، ابراهیم، و نام پنجمین آنها، حجر، یـادآور نام حضرت صالح پیامبر قوم ثمود است (نک‍ : حجر/ 15/ 80-84). موضوع اصلی و مقصد مشترک سوره‌های این مجموعه، چنان‌که از نام‌گذاری و سیاق مطالب و مضامین آنها برمی‌آید، «رسالت و رسولان» است که در هریک از سوره‌های این مجموعه از زاویه‌ای خاص مورد بحث قرار گرفته است: در سورۀ یونس، سرانجام کار تکذیب‌کنندگان پیامبران الٰهی (طباطبایی، 10/ 3-4؛ نیز نک‍ : قطب، 3/ 1746)؛ در سورۀ هود، قول ثابت و ثبـات دعوت پیامبران الٰهی و یکسانی پیام آسمانی آنان (همو، 4/ 1841؛ نیز نک‍ : طباطبایی، 10/ 138-140)؛ در سورۀ یوسف، داستان کامل زندگانی یکی از انبیای الٰهی، از اوان کودکی تا زمان بعثت، به‌عنوان نمونه‌ای از حسن انتخاب خداوند سبحان در گزینش پیامبران؛ و در سورۀ حجر، ریشه‌یابی تکذیب مکذّبان و یکنواختیِ روند آن در طول جریان ارسال پیامبران (قطب، 4/ 2122-2123؛ قس: طباطبایی، 12/ 97)، موضوع اصلی و مقصد اساسی بیان این سوره‌ها را تشکیل می‌دهند.

محور موضوعی سورۀ ابراهیم نیز «رسالت جهانی و دعوت جاودانی حضرت رسول اکرم (ص) خاتم پیامبران» است (نک‍ : قطب، 4/ 2077-2080؛ طباطبایی، 12/ 2-4؛ قس: دبا، اسراء) که جوانب مختلف این موضوع با ظرافت ویژه و بلاغت خاصی در سراسر آیات سوره به بیان آمده است (نک‍ : دروزه، 6/ 125، 128، 131-132، 135)؛ چنان‌که حتى آیات 5- 8 سوره، راجع به حضرت موسى (ع)، و آیات 35-41 سوره، راجع به حضرت ابراهیم (ع)، جنبۀ استطرادی دارند و معترضه می‌نمایند و بیش از آنکه بیانگر سرگذشت این دو پیامبر پیشین باشند، نشانگر شور و نشاط در حرکت و عمل، و ایمان و اخلاص در نیت و اندیشه به‌عنوان دو خصیصۀ مهم دعوت جاودانۀ پیامبر خاتم‌اند. نامیده‌شدن سوره نیـز به نام حضرت ابراهیم (ع) که در فرهنگ اسلامی به «ابوالانبیاء» شهرت یافته، به‌مثابۀ نمادی برازنده است که به‌منظور تعریف و تبیین جایگاه خاتم‌النبیین در میان دیگر پیامبران، و اهمیت دعوت جهانی و رسـالت جـاودانی آن حضرت طـرح شده است (نک‍ : همو، 6/ 152؛ قطب، 4/ 2077، 2108-2111).

سورۀ ابراهیم، پس از 3 حرف رمزی «الف»، «لام»، «راء»، با بیان مقدمه‌ای موجز مشتمل بر تبیین وظیفۀ پیامبر اکرم (ص) و تأکید بر همگانی و جاودانی‌بودن رسالت آن حضرت، و تشریح راهبردها و اهداف اساسی آن، در قالب تعریفی ویژه از قرآن کریم، آغاز می‌گردد؛ آنگاه کافران و راهزنان صراط مستقیم را به عذاب شدید تهدید می‌کند؛ انگیزۀ اصلی آنان را دنیادوستی قلمداد می‌کند و آنان را درافتاده در «ضلال بعید» می‌نمایاند؛ رسالت و دعوت پیامبران پیشین را با نمونه‌آوردن حضرت موسى (ع) یادآور می‌شود و با تعبیرات همانند، یگانگی دعوت همۀ پیامبران را متذکر می‌گردد؛ توجه‌دادن به «ایام الله» را از مهم‌ترین وظایف پیامبران، و پذیرندگان دعوت انبیا را تنها «صبّارانِ شکور» اعلام می‌کند؛ به‌مناسبت، قاعدۀ کلی «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَاَزیدَنَّکُمْ» را مورد تأکید قرار می‌دهد؛ پیشینۀ فشرده‌ای از چگونگی دعوت پیامبران و نحوۀ برخورد آنان با هم‌روزگارانشان، و شیوۀ مقابلۀ مردمان هر زمان و هر سامان با پیامبرانشان را تبیین می‌کند؛ بر «توکّل»، به‌عنوان رمز موفقیت پیامبران الٰهی، پیاپی تأکید می‌کند؛ تهدید کافران را مبنی بر اخراج پیامبران و پیروان ایشان از سرزمینهایشان، عیناً بازگو می‌کند و به آنان پاسخی درخور می‌دهد؛ به ترسیم صحنه‌هایی از تعذیب دشمنان سرسخت پیامبران می‌پردازد؛ تلاشهای کافران را به تلّی از خاکستر در مسیر گردباد تشبیه می‌کند؛ با نمایش صحنه‌ای از کشمکش مستضعفان با مستکبران در عرصۀ رستاخیز به فرجام مشترک مستکبران و مستضعفان اشاره می‌کند؛ خطابۀ نکوهش‌آمیز شیطان را در روز قیامت خطاب به اهل محشر پیشاپیش گزارش می‌کند؛ اشارات پی‌درپی به معاد را با یادکرد «جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهار» پایان می‌بخشد؛ با عنوان‌کردن «شجرۀ طیّبه» و «شجرۀ خبیثه» به‌عنوان دو ضرب‌المثل برای دو جنبۀ همیشه رویاروی پیامبران و ستمگران و ویژگی عمدۀ هریک از آن دو را که ثبات و بی‌ثباتی است، بیان می‌کند؛ راهبردها و اهداف شیطانیِ مستکبران را در مبارزه با پیامبران یاد می‌کند؛ بر نماز و زکات، با اشاره‌ای دیگر به رستاخیز، تأکید می‌ورزد؛ نعمتهای بی‌کران خداوندی را بر آفریدگان برمی‌شمرد و با دو تعبیر ضرب‌المثل‌گونۀ دیگر: «وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لٰاتُحْصُوها» و «اِنَّ الاِنْسٰانَ لَظَلُومٌ کَفّار»، مطلب را یک‌باره خاتمه می‌دهد؛ آنگاه مجموعۀ منتخب دعاهای حضرت ابراهیم (ع) را نقل می‌کند و سپس حق‌طلبان و عدالت‌پیشگان را دلداری می‌دهد؛ پشیمانی دردناک تکذیب‌کنندگان پیامبران الٰهی را به هنگام نزول عذاب به تصویر می‌کشد، و آنان را به باد سرزنش و نکوهش می‌گیرد و مکرهای آنان را سرانجام بی‌اثر، و تحقق وعده‌های الٰهی را قطعی و حتمی اعلام می‌کند؛ چند صحنۀ دیگر را از عرصۀ هولناک رستاخیز و حضور همگان در پیشگاه خداوند «سریع‌الحساب» به نمایش می‌گذارد؛ و چنان‌که سوره با مقدمه‌ای یک‌آیه‌ای و جامع آغاز شده بود، با خاتمه‌ای یک‌آیه‌ای و جامع (نک‍ : بقاعی، 10/ 444) نیز مشتمل بر بیان طبیعت دعوت حضرت ختمی‌مرتبت و خطوط اسمی آن، و معرفی مخاطبان حقیقی آن ــ که «صاحب‌دلان»اند ــ پایان می‌پذیرد (قس: قطب، 4/ 2077-2082، 2114-2116؛ دروزه، 6/ 124-152؛ طباطبایی، 12/ 2-3، 92-93).

سورۀ ابراهیم با سورۀ ماقبل خود، سورۀ رَعد (13)، به مناسبت آنکه در ترتیب تلاوت در پی آن قرار گرفته است، همخوانیها و همانندیهایی دارد که به‌سبب اشتراک ظاهری حروف مقطّعۀ آغازین سورۀ رعد با مجموعۀ «الراآت»، به‌رغم شهرت مدنی‌بودن آن (نیز نک‍ : دبا، اعراف)، مورد توجه برخی از مفسران قرار گرفته است؛ چنان‌که آلوسی تا 10 فقره از تشابهات سورۀ ابراهیم و سورۀ رعد را برشمرده است (نک‍ : 13/ 179-180؛ نیز نک‍ : سیوطی، تناسق ... ، 96). بااین‌همه، همانندیها و همخوانیها و پیوندهای مضمونی و فحوایی سورۀ ابراهیم با سورۀ مابعد و زوج آن، سورۀ حجر (15)، به‌مراتب بیشتر و آشکارتر است (نک‍ : بقاعی، 11/ 2) که از جملۀ بارزترین و گویاترین آنها، همخوانی فراوان مطلع دو سوره با یکدیگر (ابراهیم/ 14/ 1-3؛ حجر/ 15/ 1-3)؛ همخوانی آیات 9 تا 18 سورۀ ابراهیم با آیات 10 تا 15 سورۀ حجر؛ پیوند مضمونی آیات 19 تا 21 سورۀ ابراهیم با آیات 16 تا 25 سورۀ حجر؛ تفصیل آیۀ 22 سورۀ ابراهیم در مجموعۀ آیات 26 تا 44 سورۀ حجر؛ تفصیل آیۀ 23 سورۀ ابراهیم در آیات 45 تا 48 سورۀ حجر؛ تسلسل موضوعیِ آیات 51 تا 60 سورۀ حجر با آیات 35 تا 41 سورۀ ابراهیم؛ برابریِ موضوعی و فحوایی آیات 7 تا 9 سورۀ ابراهیم با آیات 61 تا 86 سورۀ حجر؛ و تفصیل خاتمۀ یک‌آیه‌ای سورۀ ابراهیم در خاتمۀ 13آیه‌ای سورۀ حجر را باید یادآور گردید.

مآخذ

آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، فنون الافنان، به کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ اندرابی، احمد، الایضاح، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، 1396 ق/ 1976 م؛ خازن، علی، لباب التأویل، بیروت، دار المعرفه؛ دبا؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1381 ق/ 1962 م؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1362 ش؛ زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش یوسف عبدالرحمان مرعشلی و دیگران، بیروت، 1410 ق/ 1990 م؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق/ 1967 م؛ همو، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ همو، الدر المنثور، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، 1985 م؛ صاوی، احمد، حاشیة على تفسیر الجلالین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، تهران، 1389 ق/ 1969 م؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، 1356 ق/ 1937 م؛ فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، 1383 ق؛ قاسمی، محمد، محاسن التأویل، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، 1398 ق/ 1978 م؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، 1965 م؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1402 ق/ 1982 م.

محمدعلی لسانی فشارکی