آیاتُ‌الْاَحْکام (جایگزین مقالۀ دبا)، عنوان آیاتی از قرآن کریم که بتوان از آنها حکم شرعی استنباط کرد. مشهور در میان فقهای متأخر این بوده که شمار «آیات‌الاحکام» بالغ بر 500 آیه است (برای نمونه، نک‍ : علامۀ حلی، 242؛ سیوری، 1/ 5) و «کتاب» به‌عنوان نخستین دلیل و مستند فقهی، درواقع چیزی جز همین آیات‌الاحکام نیست.

تفاوت آیات‌الاحکام با دیگر ادلۀ نقلی نزد فقها، در تردیدناپذیری و «قطعی‌الصدور»بودن آنها ست، اما باید توجه داشت که تفسیرپذیربودن این آیات، ظاهر آنها را «ظَنّیُ‌الدِلاله» می‌سازد و به دیگر ادلۀ فقهی مجال می‌دهد تا در استنباط احکام فقهی از آنها، به کار آیند. آنچه موجب گوناگونی در شیوۀ استدلال مکاتب فقهی می‌گردد، اختلاف روش آنها در برقراری ارتباط میان «کتاب» و دیگر ادلۀ فقهی است (برای تفصیل نظریات دراین‌باره، نک‍ : دبا، کتاب).

به‌هرروی، اهمیت آگاهی‌داشتن به آیات‌الاحکام موجب شده است تا فقهای مکاتب گوناگون به تألیف آثاری در این زمینه بپردازند. این تألیفات را غالباً به نامهای عمومی مانند «آیات الاحکام»، «فقه القرآن» و «احکام القرآن» می‌نامند. دو عنوان اول را بیشتر در نوشته‌های فقهی امامیه می‌توان دید، درحالی‌که در دیگر نوشته‌ها، عنوان «احکام القرآن» می‌آید. همچنین کتب آیات الاحکام و فقه القرآن برخلاف غالب کتب احکام القرآن، به ترتیب ابواب فقهی مرتب شده‌اند، و ترتیب سوره‌های قرآن را در نظر ندارند (دربـارۀ آثـار تألیف‌شده با عنوان احکام القرآن، نک‍ : دبـا). به‌سبب رابطۀ کتب تألیف‌شده با عنوان آیات الاحکام و فقه امامیه، لازم است به‌طور گذرا به دیدگاه امامیه دراین‌باره توجه شود:

کتاب خدا همواره به‌عنوان ثقل اول از «ثقلین» در فرهنگ امامیه مطرح بوده، و در آثار آنان همچون دیگر مذاهب، نخستین دلیل از ادلـۀ فقهی دانستـه شده است (نک‍ : مفید، 186؛ طـوسی، عـدة ... ، 1/ 201 بب‍ ؛ ابن‌ادریس، 3). البته براساس نظریۀ غالب در میان قدمای امامیه، مبنی‌بر اینکه در قرآن آیات محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص و جز آنها وجود دارد، موجب می‌شد تا ثقل کتاب به‌گونۀ مستقل از ثقل عترت مطرح نشده، ظواهر کتاب بدون تبیین ائمه (ع) مورد استناد مستقیم قرار نگیرند. این نظریه در متنی کهن، دست‌کم از سدۀ 3 ق/ 9 م، از زبان امام جعفر صادق (ع)، به شکلی تفصیلی، با ذکر نمونه‌ها بیان شده است. این متن که به المحکم و المتشابه یا تفسیر النعمانی شهرت یافته، در 1312 ق/ 1894 م در ایران به چاپ سنگی رسیده، و نسخه‌ای دیگر از آن به همراه جلد 90 از بحار الانوار مجلسی چاپ شده است. در کتب پیشینیان امامیه، گاه این نکته گوشزد شده که تمسک به ظواهر ظنی آیات‌الاحکام در تأیید حکمی که توسط ائمه بیان شده، از باب حجت برای مخالف، یا از باب فضیلت است (نک‍ : سید مرتضى، 6؛ طوسی، الخلاف، 1/ 45؛ راوندی، 1/ 4). درعمل می‌توان گفت با اندکی تسامح، نموداری که می‌شود برای میزان حجیت «ظن» نزد مکاتب گوناگون فقه امامیه ترسیم کرد، خود نمودار میزان استناد آنان به ظواهر ظنی‌الدلالۀ کتاب، و پرداختن آنان به آیات‌الاحکام نیز هست.

بنابر آنچه گفته شد، روشن است که در سده‌های نخستین، فقهای امامی به تألیف کتب مستقل دربارۀ آیات‌الاحکام چندان عنایتی نکرده باشند، هرچند که در کتب تفسیری خود، مانند التبیان طوسی، و در آثار پراکندۀ دیگر چون الناسخ و المنسوخ به این موضوع پرداخته‌اند. طوسی در مقدمۀ التبیان بررسی آیات مورد استناد امامیه را در اثبات صحت دیدگاه خود از اهداف کتاب برشمرده است (1/ 2).

اولین اثر شاخص امامیه که مستقلاً دربارۀ آیات‌الاحکام تألیف شده، کتاب فقه القرآن از قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله راوندی (د 573 ق/ 1177 م) است. او در مقدمۀ کتاب یادآور شده که از امامیه تألیفی در این موضوع، پیش از خود نمی‌شناخته است (1/ 3-4). در همان عصر، ابن‌شهرآشوب (د 588 ق/ 1192 م) در کتاب متشابه القرآن، به‌ویژه در باب «فی ما یحکم علیه الفقهاء» به آیات‌الاحکام پرداخته (2/ 158-226)، و طبرسی در مجمع البیان، چنان‌که خود در مقدمه متذکر شده، به بررسی آیات‌الاحکام، نظری خاص داشته است (1/ 11).

در سدۀ 7 ق/ 13 م که دور از دسترس بودن طرق قطعی بیش از پیش احساس می‌شد، استنباط فروع فقهی از طرق ظنی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و درنتیجه توجه به آیات‌الاحکام نیز فزونی یافت (نک‍ : محقق حلی، 179-180، جم‍ ؛ ابن‌میثم، 137؛ علامۀ حلی، 240، جم‍ ‌). علامۀ حلی ضمن برشمردن شرایط اجتهاد، یکی از شرطها را آگاه‌بودن مجتهد از آیات‌الاحکام دانسته است (ص 242). بر اثر قوت‌گرفتن این طرز فکر در مکتب حِلّه، آخرین شاگردان این مکتب چون ابن‌متوج و فاضل مقداد سیوری به تألیف آثاری مستقل در زمینۀ آیات‌الاحکام پرداختند. گفتنی است که این حرکت پس از حلیان، به‌ویژه از طرف فقیهان ایرانی دنبال شد و هرگز آن خلأ نسبی‌ای که میان فقه القرآن راوندی تا نوشته‌های ابن‌متوج و فاضل مقداد سیوری موجود است، در دوره‌های بعدی به نظر نمی‌آید (برای نحوۀ استناد به آیات‌الاحکام در سده‌های 12 و 13 ق/ 18 و 19 م، نک‍ : صاحب‌قوانین، 393- 409).

کتب آیات‌الاحکام

به‌جز فقه القرآن راوندی که از آن یاد شد، آثار شاخص در زمینۀ آیات‌الاحکام تا سدۀ 11 ق/ 17 م از این قرارند:

1. منهاج الهدایة، از احمد بن عبدالله، ابن‌متوج بحرانی (د 820 ق/ 1417 م) که آقابزرگ نسخه‌ای خطی از آن را دیده، و وصف کرده است (23/ 181).

2. کنز العرفان فی فقه القرآن، از فاضل مقداد سیوری (د 826 ق/ 1423 م)، که بارها به چاپ رسیده، و مهم‌ترین مرجع فقهای متأخر در میان کتب آیات‌الاحکام است (برای آخرین چاپ، نک‍ : مآخذ).

3. معارج السؤول فی مدارج المأمول، از کمال‌الدین حسن بن محمد استرابادی (تألیف: 891 ق/ 1486 م)، که نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، مجلس شورا، آصفیۀ هند، و ایندیا آفیس لندن نگهداری می‌شود (آستان قدس، 1/ 67- 68، 4/ 455، 11/ 686-687؛ شورا، 10/ 1900؛ فهرست ... ، 1/ 381؛ لوی، شم‍‌ 1810).

4. تفسیر آیات الاحکام، از شرف‌الدین علی شیفتکی (د 907 ق/ 1501 م)، که افندی از آن یاد کرده است (4/ 108).

5. معدن العرفان، از ابراهیم بن حسن دراق (اوایل سدۀ 10 ق/ 16 م) که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانۀ دانشگاه لس‌آنجلس موجود است (نک‍ : مرکزی، 11-12/ 708- 709).

6. تفسیر شاهی، از ابوالفتح حسینی جرجانی (د 976 ق/ 1568 م)، به زبـان فـارسی، که مجلسی بر معتبربودن آن تـأکید کرده (نک‍ : 107/ 174) و در 1380 ق/ 1960 م به کوشش ولی‌الله اشراقی در تبریز به چاپ رسیده است.

7. زبدة البیان فی فقه القرآن، از مقدس اردبیلی (د 993 ق/ 1585 م)، که پس از کنز العرفان، بیش از دیگر آثاری که دراین‌باره تألیف شده، متداول بوده است و یک بار در تهران (1305 ق/ 1888 م) به چاپ سنگی رسیده، و بار دیگر به کوشش محمدباقر بهبودی در تهران (کتابخانۀ مرتضویه) چاپ شده است.

8. تفسیر قطب‌شاهی، از قاضی یزدی (تألیف: 1021 ق/ 1612 م)، به زبان فارسی، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های دانشکدۀ الٰهیات مشهد و آصفیۀ هند موجود است (فاضل، 2/ 33؛ استوری، I(2)/ 1198-1199؛ برگل، I/ 145).

9. آیات الاحکام، از محمد بن علی استرابادی (د 1028 ق/ 1619 م)، که در 1353 ق/ 1934 م به کوشش محمدباقر شریف‌زادۀ گلپایگانی در تهران به چاپ رسیده است.

10. مسالک الافهام الى آیات الاحکام، از فاضل جواد کاظمی (تألیف: 1043 ق/ 1633 م) که در تهران (کتابخانۀ مرتضویه) به کوشش محمدباقر شریف‌زادۀ گلپایگانی چاپ شده است.

11. مفاتیح الاحکام فی شرح آیات الاحکام، از محمدسعید طباطبایی قهپایی (د 1092 ق/ 1681 م) که نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های آیت‌الله مرعشی، مجلس شورا و جز آن وجود دارد (مرعشی، 6/ 150؛ شورا، 12/ 198- 199).

12. آیات الاحکام الفقهیة، از ملک‌علی تونی (تألیف: 1098 ق/ 1687 م)، به زبان فارسی که آقابزرگ نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نشان داده است (1/ 44؛ برای دهها اثر دیگر از امامیه در این موضوع، نک‍ : همو، 1/ 40-44؛ حائری، شم‍ 15- 19).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ادریس، محمد، السرائر، تهران، 1270 ق؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، متشابه القرآن و مختلفه، تهران، 1369 ق/ 1950 م؛ ابن‌میثم بحرانی، میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، 1398 ق؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق/ 1981 م؛ حائری خرم‌آبادی، محمدعلی، «فقه القرآن فی التراث الشیعی»، تراثنا، قم، 1409-1410 ق؛ راوندی، سعید، فقه القرآن، به کوشش احمد حسینی، قم، 1397 ق؛ سید مرتضى، علی، الانتصار، نجف، 1391 ق/ 1971 م؛ سیوری، مقداد، کنز العرفان، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1384 ق؛ شورا، خطی؛ صاحب‌قوانین، ابوالقاسم، قوانین الاصول، تهران، 1303 ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، 1333 ق؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1389 ق/ 1969 م؛ همو، الخلاف، قم، 1407 ق؛ همو، عدة الاصول، به کوشش محمدمهدی نجف، قم، 1403 ق/ 1983 م؛ علامۀ حلی، حسن، مبادئ الوصول، به کوشش عبدالحسین محمدعلی بقال، نجف، 1404 ق/ 1984 م؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ اٰلهیات و معارف اسلامی مشهد، مشهد، 1354 ش؛ فهرست مشروح بعض کتب نفیسۀ قلمیۀ مخزونۀ کتبخانۀ آصفیه، به کوشش تصدق‌حسین موسوی لکنوی، حیدرآباد دکن، 1357 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ محقق حلی، جعفر، معارج الاصول، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، 1403 ق؛ مرعشی، خطی؛ مرکزی، خطی؛ مفید، محمد، «رساله‌ای در اصول فقه»، همراه کنز الفوائد کراجکی، تبریز، 1322 ق؛ نیز:

Bregel, Y. E., Persidskaya Literatura, Moscow, 1972; Levy, R., Catalouge of the Arabic Manuscripts in the Library of the India Office, London, 1937; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.

احمد پاکتچی