آداپازاری، یا آده‌بازاری، آطه‌بازاری، شهری در شمال غربی ترکیه و مرکز استان ساکاریا در آن کشور. این شهر در جلگه‌ای همنام که «آق‌اووا» نیز نامیده می‌شود، در ارتفاع 31متری از سطح دریا، در°40 و´47 عرض شمالی و °30 و ´23 طول شرقی در غرب رودخانۀ ساکاریا واقع است و پس از استانبول، بورسا و ازمیت چهارمین شهر حوضۀ مرمره به شمار می‌رود. آب‌وهوای آداپازاری در تابستانها گرم، و در زمستانها نسبتاً سرد است («دائرةالمعارف دیانت»، I/ 354؛ نیز EI2, I/ 175). در 1387 ش/ 2008 م، جـمـعـیـت آن 835‘394 تـن بـرآورد شـده اسـت (نک‍ : «فرهنگ ... »، npn.). شهر آداپازاری در منطقۀ زلزله‌خیز واقع است و زمین‌لرزه‌های متعدد بارها آنجا را ویران ساخته است که آخرین آنها در اوت 1999 روی داد که کشتار و ویرانی شدیدی به بار آورد (دیانت).

نام‌گذاری

ازآنجاکه شهر در منطقه‌ای میان رودخانۀ ساکاریا و شاخه‌ای از آن به نام رود چارْک قرار دارد و جزیره‌ای را تشکیل می‌دهد، آدا یا آطه نام گرفته که در زبان ترکی به معنی جزیره است؛ نیز به‌سبب اینکه محل دادوستد میان شرق و غرب ناحیه است، پسوند بازار به آن افزوده، و شهرْ آداپازاری خوانده شد (YA, IX/ 6453؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).

پیشینۀ تاریخی

به‌رغم آنکه این شهر در منطقۀ تاریخی ساکاریا واقع است، اما دیرینگی چندانی ندارد و تاریخ آن با سرگذشت ناحیۀ ساکاریا ارتباط دارد. در سدۀ 9 ق‌م، بیتینیاییها در این ناحیه سکنا داشتند. آنان در حدود سال 600 ق‌م به پادشاهی لیدی پیوستند (YA, IX/ 6467)، آنگاه در 546 ق‌م منطقه به تصرف ایرانیها (پارسها) درآمد. این ناحیه در روزگار هخامنشیان بخشی از ساتراپ بزرگی به مرکزیت داسکی‌لیون بـود (همانجا). پس از فروپاشی امپراتوری پارس توسط اسکندر (پیرنیا، 109-117)، این منطقه در قلمرو دولت خودمختاری که شاهزادۀ بیتینیایی به نام دویدالسس بر پا داشته بود، درآمد. پس از درگذشت اسکندر، جانشینان او بر آنجا فرمان راندند. در سدۀ 1 ق‌م، رومیان بر منطقه چیره شدند و سپس در 395 م، به هنگام تجزیۀ دولت روم، در قلمرو روم شرقی قرار گرفت.

در سدۀ 3 ق/ 9 م، منطقه به تصرف حمدانیان مسلمان درآمد. جنگ حمدانیان با روم شرقی که هریک از طرفین آن را جهاد می‌دانستند (سامر، 263؛ لین‌پول، 1/ 203)، موجبات تصرف آسیای صغیر تا سواحل آبراه بُسفر توسط مسلمانان را فراهم آورد (سامر، 264) که منطقۀ ساکاریای امروزی نیز جزو آن بود. پس از نبرد ملازگرد در 464 ق/ 1072 م، و شکست رومیان، اقوام ترک به این منطقه سرازیر شدند و سپس دولت سلجوقیان آسیای صغیر را به وجود آوردند (آق‌سرایی، 16-17) و بدین‌سان منطقه در قلمرو دولت اخیر قرار گرفت (YA، همانجا).

در جریان جنگهای صلیبی نیز منطقه چندین‌بار میان صلیبیون و مسلمانان دست‌به‌دست شد (همانجا). سرانجام اورخان (دبا) دومین فرد از خاندان عثمانی، 6 سال پس از تسخیر کرانه‌های خلیج نیکومدیا، ازمیت (دبا) را نیز در 738 ق/ 1337 م تصرف کرد و بدین‌سان این ناحیه در قلمرو دولت عثمانی قرار گرفت (شاو، 1/ 44). آداپازاری از این تاریخ به بعد به‌تدریج توسعه یافت و مرکز بخشی از توابع ازمیت گردید (سامی، 1/ 221). حکمران آنجا نایب نامیده می‌شد (رفیق، 189).

در سدۀ 11 ق/ 17 م، جامعه‌ای ارمنی در آنجا سکنا داشتند که طبق مفاد معاهدۀ 1923 م با جمعیت ترک ساکن یونان مبادله، و جابه‌جا شدند. در سدۀ 13 ق/ 19 م، در پی رویدادهای مهم آن سده مانند جنگهای کریمه (1853-1856 م)، قیام شیخ شامل در 1850 م به بعد، جنگهای روسیـه ـ عثمانی (1877- 1878 م) و ناآرامیهـای شبه‌جزیرۀ بالکان، مهاجران و پناهندگان بسیاری از قفقاز و بالکان به این ناحیه آمدند و در آنجا سکنا گزیدند. دولت عثمانی نیز حدود 140هزار مهاجر را در این منطقه سکنا داد و بدین‌سان بافت جمعیت به‌تدریج دگرگون شد (YA, IX/ 6457, 6467).

در جریان جنگهای رهایی‌بخش، این ناحیه در مارس 1921 از سوی نیروهای یونانی تصرف شد، اما پس از چند ماه از تصرف آنان بیرون آمد («دائرةالمعارف دیانت»، I/ 354-355). در 1373 ق/ 1954 م، بخش شرقی استان قوجه‌ایلی به مرکزیت ازمیت از آن منتزع، و استان جدیدی به نام ساکاریا به مرکزیت آداپازاری تشکیل گردید که هم‌اکنون نیز این موقعیت همچنان پابرجا ست.

شهر آداپازاری امروزه یکی از مراکز مهم صنعتی، کشاورزی و بازرگانی ترکیه است و کارخانه‌هایی چون لوکوموتیوسازی، اتومبیل‌سازی، ابریشم‌بافی، نیز صنایع غذایی و شیمیایی را در خود جای داده است (همان، I/ 355). دانشکدۀ مهندسی ساکاریا وابسته به دانشگاه فنی استانبول، و مدرسۀ حرفه‌ای وابسته به این دانشگاه از مراکز مهم آموزشی در این شهر به شمار می‌روند (همانجا). یگانه‌اثر باستانی قابل ذکر در آداپازاری پل سنگی هشت‌دهانه به طول 429 متر است که بنای آن را به یوستینیانوس، امپراتور بیزانس، نسبت می‌دهند («دائرةالمعارف ترک»، I/ 120؛ «دائرةالمعارف جمهوریت»، I/ 42). این شهر در دورۀ عثمانیان قصبه‌ای از سنجق قوجا ایلی بوده است (سامی، همانجا).

مآخذ

آق‌سرایی، محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، 1943 م؛ پیرنیا، حسن، تاریخ ایران، تهران، 1362 ش؛ دبا؛ دیانت، علی‌اکبر، تحقیقات میدانی؛ سامر، فیصل، دولت حمدانیان، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، قم، 1380 ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛ شاو، ا. ج. و ا. ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370 ش؛ لین‌پول، استنلی و دیگران، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر، ترجمۀ صادق سجادی، تهران، 1363 ش؛ نیز:

Cumhuriyet ansiklopedisi, Istanbul, 1971; EI2; Refik, A., Hicri on ikinci asırda İstanbul hayatı (1100-1200), Istanbul, 1988; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1968; Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1988; The World Gazetteer, www.world gazetteer.com; YA.

علی‌اکبر دیانت