آبی، زین‌الدین ابومحمد حسن بن ابی‌طالب یوسفی، از فقیهان امامی ایرانی در نیمۀ دوم سدۀ 7 ق/ 13 م. لقب او را عزالدین نیز نوشته‌اند (بحرالعلوم، 2/ 179). وی گاه در منابع با عنوان ابن‌ربیب (یا زبیب) خوانده شده است (همانجا؛ افندی، 1/ 146). از سخنان ستایش‌آمیزی که افندی (همانجا) در برخی از یادداشتهای کهن یافته است، برمی‌آید که آبی از خاندانی سرشناس، و پدرش ابوطالب فرزند ابوالمجد ملقب به ربیب (زبیب) الدین، مجدالاسلام و صدراعظم از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار بوده است (نیز نک‍ : اردکانی، 314).

خاستگاه او به گواهیِ نسبتِ آبی، شهر شیعی‌نشین آبه بود. وی برای اندوختن دانش، به شهر حله که در آن روزگار پایگاه مهمی برای فقه امامی بود، روی آورد و در آنجا در محضر جمعی از عالمان، به‌ویژه محقق حلی (د 676 ق/ 1277 م) دانش آموخت (نک‍ : آبی، 1/ 37- 38). از دیگر عالمان حله که آبی از او بهره گرفته، و به آراء فقهی او به دیدۀ احترام می‌نگریسته، جمال‌الدین احمد ابن‌طاووس (د 673 ق) است (نک‍ : همو، 1/ 459، 463، جم‍‌ ).

تنها اثری که از آبی در دست است، شرح او بر اشارات رمزگونۀ کتاب استادش المختصر النافع با عنوان کشف الرموز است که در دو مجلد، در سالهای 1408-1410 ق در قم به چاپ رسیـده است (نیز برای نسخ متـعدد آن، نک‍ : مـدرسی، 106-107). آبی تألیف کشف الرموز را در 672 ق/ 1273 م، و ظاهراً در همان دورۀ اقامتش در حله به پایان آورده است (نک‍ : 1/ 39، 2/ 687- 688).

کشف الرموز کتابی مهم در فقه استدلالی مکتب حله است که مؤلف در آن به شرح گفتار استادش محقق، بسنده نکرده و در پاره‌ای موارد چون مسئلۀ «مضایقه» در قضای نماز، اقامۀ نماز جمعه در عصر غیبت، نیابت زن در حجّ «صروره» و میراث‌بردن زوجه از «عِقار»، نظری مخالف استاد خود ابراز داشته، و با استدلالاتی به اثبات آنها پرداخته است (نک‍ : 1/ 177، 207-210، 335، 2/ 464؛ قس: محقق حلی، المختصر ... ، 36، 46، 78، شرائع ... ، 4/ 34؛ نیز بحرالعلوم، 2/ 180-181). از ویژگیهای عمومی در مباحث استدلالی کتاب، می‌توان به دسته‌بندی منظم ادله در هر گفتار، دسته‌بندی اخبار متعارض، پرداختن به نقد رجالی آنها در مقام جرح و تعدیل، و تبیین مواضع اتخاذشده از سوی فقیهان پیشین در قبال هر دسته از اخبار اشاره کرد. همچنین در ادامۀ شیوۀ نقد اجماعـهای منقـول که در مکتـب حـله آغاز شده بود (نک‍ : دبا، 6/ 629)، آبی در کتاب خود بارها اجماعهایی را که از سوی بزرگانی چون سید مرتضى، شیخ طوسی و ابن‌ادریس نقل شده‌اند، غیرثابت شمرده، و نقد کرده است (مثلاً نک‍ : 2/ 175، 184، 647).

کشف الرموز همچنین به‌عنوان منبعی برای فقه مقایسه‌ای امامیه که تـألیف آن پیش از المختلف علامۀ حلی صورت پذیرفته (نک‍ : بحرالعلوم، 2/ 184-185)، حائز اهمیت است. مؤلفْ آراء فقیهان متقدم را در سطحی گسترده با مراجعه به آثار مختلف آنان آورده است، تا‌آنجا‌که گاه به آثار غیرفقهی آنان چون التبیان طوسی و تنزیه الانبیاء سید مرتضى نیز توجه داشته است (نک‍ : 1/ 346، 419، جم‍‌ ). به‌رغم اینکه آبی در مقدمۀ خود (1/ 40) یادآور شده است که از ابن‌جنید به‌جهت عمل‌کردن او به قیاس، جز به‌ندرت یاد نخواهد کرد، اما در‌عمل، آراء ابن‌جنید در سراسر کتاب چندان هم اندک نیست. از میان فقیهان متأخر، آبی آراء ابن‌ادریس را در برگ‌برگ کتاب مورد توجه قرار داده است، اما جز او، موارد نقل آراء قطب‌الدین راوندی و ابن‌حمزۀ طوسی نیز قابل‌ملاحظه است (نک‍ : همانجا، نیز برای مواردی از آراء سـالم بن بدران فقیـه مصری، نک‍ : 2/ 448، 477).

نظریات و نوشته‌های فقهی آبی نیز به نوبۀ خود، مورد توجه برخی از فقیهان در دوره‌های بعد قرار گرفته است، اما فقه او هرگز از رواج گسترده‌ای برخوردار نبوده است (نک‍ : بحرالعلوم، 2/ 179).

برپایۀ یادداشت آبی در پایان کشف الرموز، از این نکته آگاهی داریم که وی پس از به‌انجام‌رسانیدن این تألیف (سال 672 ق) قصد داشته به موطن خود بازگردد و در آنجا به تألیف آثار تفصیلی‌تری در شرح شرائع و المختصر النافع بپردازد (آبی، 2/ 687- 688)، اما از آن پس، گزارشی از احوال و فعالیت علمی او در دست نیست.

مآخذ

آبی، حسن، کشف الرموز، قم، 1408-1410 ق؛ اردکانی، یحیى، «مشائخ الشیعة»، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، 1346 ش، س 19، شم‍ 3؛ افندی، عبدالله، ریـاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ بحرالعلوم، محمدمهدی، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، نجف، 1385-1386 ق؛ دبا؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، 1389 ق/ 1969 م؛ همو، المختصر النافع، قاهره، 1376 ق؛ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محـمـدآصـف فکـرت، مشـهـد، 1368 ش.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث