آبای، ابراهیم قونانبایف (1261-1322 ق/ 1845-1904 م)، شاعر ملی قزاق. او در ناحیۀ سِمی (سمی پالاتینْسْک) در منطقۀ کوهستانی چنگیز در شمال شرقی قزاقستان زاده شد. پدرش قونانبای از قبیلۀ قارقارالی، از رؤسای قبایل قزاق بود. آبای دورۀ تحصیل خـود را در مکتب‌خـانه‌هـای اسلامی ــ از‌جملـه مدرسـۀ احمدرضا در شهر سمی ــ سپری کرد و زبان عربی و دروس اسلامی را فرا‌گرفت. او در همین دوره با ادبیات فارسی و ترکی نیز آشنا شد و برای تکمیل تحصیلات خود، مدتی در مدارس جدید روسی به دانش‌اندوزی پرداخت. وی همچنین در اثر معاشرت با فضلای روس، با ادبیات روسی و هنر و فلسفۀ غرب آشنایی یافت (قاسینوا، 122-124).

آبـای ــ آن‌گونـه کـه از سروده‌هـا و پرداخته‌هـایش آشکـارا برمی‌آید ــ سخت از دوریِ مردم خود از فرهنگ اسلامی و شرقی، و از شیوع بی‌سوادی در میان آنان آزرده بود و حرکتهای اصلاح‌طلبانۀ فرهنگی در میان مردم روس، شوق او را برای پدیدآوردن تحولی فرهنگی در میان مسلمانان قزاق، مضاعف می‌ساخت؛ چنان‌که حرکت اصلاح‌طلبانۀ 1880 م در سمی، بر اندیشه و شخصیتِ ادبیِ آبای، تأثیری مهم بر جای نهاد.

در گذاری بر اندیشه‌های بازتاب‌یافته در آثار آبای، از یک سو باید از بهره‌گیری گسترده از مضامین فرهنگ اسلامی و نیز مفاهیم عرفانی، البته با زبانی ساده، سخن گفت و از دگرسو به دردهای فرهنگی ـ اجتمـاعی مردم، به‌ویژه تفرقه‌هـای ایجـادشده از سـوی دشمنان در میان مردمان قزاق اشاره کرد که بر بخشی عمده از آثار او سایه افکنده است. آبای در عین گرایش به فرهنگ سنتیِ اسلامی ـ قزاقـی، از توجه بـه آثـار ارزشمند ادبیـات روسی نیـز روی‌گردان نبود و حتى برخی از آثار شعرای روس چون اُنگین، اثر پوشکین، و برخی از حکایات و اشعار کریلف و لرمانتف را هنرمندانه به قزاقی برگردانده است، به گونه‌ای که این ترجمه‌ها خود در زمرۀ آثار ارزشمند ادبی جای گرفته‌اند.

آبای که به‌عنوان پدر ادبیات نوین قزاق شناخته می‌شود، از نظر سبک شعر، از ادبیات مشترک اسلامی تأثیری وافر گرفته، و در سروده‌های او، قالبهای رباعی، غزل و قصیده دیده می‌شود که پیش از او در شعر قزاقی معمول نبوده است. دیوان اشعار آبای نخستین‌بار در 1909 م در سن‌پترزبورگ به چاپ رسیده، و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است. آثار ادبی آبای از سوی ملل دیگر نیز مورد توجه بوده، و ترجمه‌هایی از آن به زبانهای گوناگون شرقی و غربی پدید آمده است.

آبای در ساختار فرهنگی قزاق، الهام‌بخش ادیبان پس از خود بوده است؛ چنان‌که به‌عنوان نمونه، مختار عَوِضف، نویسندۀ بنام قزاق، در رمانی با عنوان «راه‌ آبای»، به زبانی داستان‌گونه، جایگاه او را در فرهنگ قزاق بازنموده است (قاسینوا، 122). این رمان به فارسی ترجمه شده است.

مآخذ

قاسینوا، مرضیه، «آبای و ادبیات ایران»، ترجمۀ علیرضا بیکدلی، مجلۀ مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، تهران، 1372 ش، س 2، شم‍ 1؛ نیز:

Abaĭ shygharmalary, St. Petersburg, 1909; Abaĭ shygharmalary: Tolyq zhinaghy, Almaty, 1954; Beĭsembaev, K., Mirovozzrenie Abaya, Almaty, 1956; Isqaqüly, K., «Abaĭ Qunanbayülynyn өmiri», Abaĭ shygharmalary, St. Petersburg, 1909; Tazhibaev, T., Filosofskie psikhologicheskie i pedagogicheski vzglyady Abaya, Almaty, 1957.

یعقوب آلتایف