الاقمر، مسجد

الاقمر، مسجد \masjed-e al-aqmar\، از آثار معماری دورۀ فاطمیان در قاهره. مسجد الاقمر در 519 ق / 1125 م به دستور مأمون بطائحی، وزیر آمر خلیفۀ فاطمی، ساخته شد (مقریزی، الخطط، 2 / 290؛ نیز نک‍ : حسینی، 256-257). این مسجد که از ابتدا جزو ساختمانهای سلطنتی بود، در رجب 799 / آوریل 1397 تجدید بنا گردید (نک‍ : قلقشندی، 3 / 361؛ مقریزی، همانجا؛ بلوم، «هنر ... »، 175-174؛ برنس ـ ابوسیف، 29-32). 

 مقریزی از ساختن دکانها و انبارهایی در ضلع شمالی مسجد حکایت می‌کند و نام بیبرس مملوکی (حک‍ 658- 678 ق) را در شمار نوسازان مسجد می‌آورد. به روایت او، در زمان تجدید بنا در صحن مسجد حوضی برای وضوگرفتن احداث کردند که آب آن از راه لوله‌های مسی هدایت می‌شد. در رمضان همان سال، نماز جمعه در این مسجد برگزار شد (همانجا، نیز السلوک، 3(2) / 879؛ بلوم، همانجا). چندی بعد در سمت راست محراب مئذنه ساختند، و مسجد 
 را سفیدکاری، و با لاجورد و طلا تزیین کردند. همچنین، ظاهراً به‌منظور تسهیل حضور جماعت، حوض را از میان برداشتند و در گوشه‌ای یک وضوگاه ساختند. در پشت ساختمان نیز حوضی برای آب‌دادن به چهارپایان بنا کردند. چاه مسجد از قرنها پیش بازمانده بود و بـه دیری در آن محل تعلق داشت (نک‍ : مقریزی، الخطط، همانجا؛ ابن‌ظهیره، 180؛ عبدالوهاب، 1 / 70؛ مساجد ... ، 1 / 28).
الاقمر بیشتر از حیث ابتکاری‌بودن تزیینات و طرح نمای اصلی در خور توجه است. طرح کلی بنا از نخستین مسجد فاطمیان در مهدیه (تونس) نشئت گرفته است. نمای رو به خیابان، برخلاف بیشتر ساختمان که آجری است، پوشش سنگی دارد. جناح راست آن از میان رفته، اما تزیینات مدخل مسجد و قوس درگاه کور سمت چپ ــ که شمسه‌ای‌ است با شعاعهایی از سنگِ تراشیده ــ از زیبایی ویژه‌ای برخوردار است (نک‍ : کرسول، 361؛ عبدالوهاب، همانجا؛ مساجد، 1 / 28- 29؛ جینگ، 352).
کتیبه‌های نما به خط کوفی و مشتمل بر آیات قرآن، مطالب تاریخی و مانند اینها ست، ازجمله آیۀ تطهیر (احزاب / 33 / 33)، آیۀ 128 سورۀ نحل (16)، آیات 36-37 سورۀ نور (24)، کلمات «محمد» و «علی»، عبارات «لا الٰه الا الله وحده لا شریک له»، «لا الٰه الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» (نک‍ : عبدالوهاب، 1 / 70، 100، 137؛ محمد، 1 / 324؛ بلوم، «مناره ... »، 142؛ «فهرست ... »، VIII / 146-147). در سمت چپ مدخل، بخشی از بدنۀ استوانه‌ای مناره که تزیینات مقرنس‌کاری داشته، باقی است (نک‍ : همان، VIII / 148؛ عبدالوهاب، 1 / 70؛ بلوم، همانجا). دیگر خصوصیت مسجد، طرز قرارگرفتن دهلیز آن است که از یک‌سو ایوان ورودی و از سوی دیگر جلوخان مسجد را با جهت قبله تطبیق می‌دهد (نک‍ : مساجد، کرسول، همانجاها؛ محمد، 1 / 323؛ برنس ـ ابوسیف، 30-29؛ بلوم، «هنر»، 176-175). محراب مسجد دارای قوسی تیزه‌دار است که به طرزی مقبول از رخام ساخته شده است، و بر فراز آن، ‌لوحۀ تاریخ بنا و تعمیرات قرار دارد. منبر چوبی دورۀ آمر و نیز درِ آب‌انبار از آثار جالب توجه مسجد است (نک‍ : مقریزی، همانجا؛ عبدالوهاب، 1 / 72-73، 2 / 29؛ حسن، 459). در پهلوهای داخل منبر، روکوبهای چوبی با نقوشی از حیوانات وجود دارد که به نظر می‌رسد از جایی دیگر آورده شده است. گاه در بناهایی که پس از الاقمر ساخته شده‌اند، عناصری قابل توجه وجود دارد که برگرفته از این مسجدند (نک‍ : عبدالوهاب، 1 / 73، 2 / 29؛ مساجد، همانجا؛ حسن، 166، حاشیۀ 1؛ سندرز، 162).
بازتاب سیمای الاقمر در مکان دوردستی مانند هند نیز تا اندازه‌ای قابل توجه است. در گجرات، جامعه‌ای اسماعیلی‌مذهب به نام بُهره وجود دارد که در بناهای قدیمی ایشان، مانند مسجد لؤلؤ و مسجد معظّم، نقش‌مایه‌های تزیینی، کتیبه‌های کوفی و به‌خصوص طاقهای خورشیدی، اقتباس از آثاری مانند الاقمرند (همو، 159-160,162,164).

مآخذ

ابن‌ظهیره، الفضائل الباهرة، به کوشش مصطفى سقا و کامل مهندس، قاهره، 1969 م؛ حسن، زکی محمد، فنون الاسلام، بیروت، 1401 ق؛ حسینی، فرج حسین فرج، النقوش الکتابیة الفاطمیة، قاهره، 2007 م؛ عبدالوهاب، حسن، تاریخ المساجد الاثریة، قاهره، 1946 م؛ قرآن کریم؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشیٰ، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ محمد، سعاد ماهر، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، قاهره، 1971 م؛ مساجد مصر، جیزه، 1948 م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بولاق، 1270 ق؛ همو، السلوک، به کوشش محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1956 م؛ نیز:

Behrens-Abouseif, D., «The Façade of the Aqmar Mosque in the Context of Fatimid Ceremonial», Muqarnas, Leiden, 1992, vol. IX; Bloom, J., «Islamic Art- Architecture, c. AD 900-c. 1250: Egypt», DA, vol. XVI; id, Minaret, Symbol of Islam, Oxford, 1989; Ching, F. et ‌al., A Global History of Architecture, Hoboken, 2007; Creswell, K. A. C., «Fatimid Art», EWA, vol. V; Mozzati, L., Islamic Art, München etc., 2010; Répertoire chronologique d’épigraphie arabe, eds. E. Combe et al., Cairo, 1937; Sanders, P., «Bohra Architecture and the … », L’Egypt Fatimid, ed. M. Barrucand, Paris, 1999.
یدالله غلامی (دبا)