آق سرای

آق‌سرای[۱] \āq-sarāy\، استان و شهری قدیمی در آناتولی مرکزی در ترکیه. شهر آق‌سرای با °۳۴ و ´۳ طول شرقی، و °۳۸ و ´۱۲ عرض شمالی در دامنۀ کوه حسن‌داغی و جنوب شرقی دریاچۀ توزگلی، در ۱۸۲کیلومتری جنوب شرقی آنکارا قرار دارد. 
واژۀ آق‌سرای ترکیبی است از واژۀ ترکی «آق» به معنای سپید و «سرای» پارسی، به معنای کاخ سپید. این شهر پیش‌از اسلام به نام آرخله‌ئوس، آخرین فرمانروای کاپادوکیه و بنیان‌گذار آن، آرخَلائیس (آرخلائیس کارسائورا[۲]) نام داشت. بعدها این شهر به تصرف کلائودیوس[۳]، قیصر روم، در آمد و بخشی از مستعمرات امپراتوری روم شد (IA). 
آق‌سرای در عهد سلاجقۀ روم از اهمیت خاصی برخوردار بود. قلعه‌ای که خرابه‌های آن هم‌اکنون در مرکز شهر قرار دارد، از بناهای عزالدین قلیچ ارسلان، از سلجوقیان آسیای صغیر (جلوس ۶۰۰ ق / ۱۲۰۳ م) است (بستانی). آق‌سرای قبل از تسلط عثمانیها مدتی تحت تصرف آل قَرَمان، و به گفتۀ سفرنامه‌نویسان، مکانی آباد و زیبا بود (حمدالله، ۵۹؛ ابن‌بطوطه، ۲۹۵). سلطان محمد دوم (فاتح) پس‌از فتح استانبول بخش اعظم سکنۀ آق‌سرای را به پایتخت منتقل کرد و در محله‌ای که امروزه آق‌سرای نامیده می‌شود، اسکان داد (IA). 
مهم‌ترین آثار تاریخی آق‌سرای که عموماً به دورۀ اسلامی مربوط است، عبارت‌اند از: اولوجامع (مسجد کبیر)، یا مسجد قَرَمان‌اوغلو (آغاز سدۀ ۹ ق / ۱۵ م)؛ مدرسۀ زنجیریه (نیمۀ نخست سدۀ ۹ ق / ۱۵ م)؛ مدرسۀ قادراوغلو از دورۀ سلجوقیان که ابراهیم بیگ قَرَمان‌اوغلو آن را مرمت کرد؛ مسجد نقاشی (نقاشی جامع) که به‌تازگی ساخته شده است، ولی مناره‌ای از سدۀ ۸ ق / ۱۴ م دارد (همانجا)؛ و نیز کاروان‌سرای معروف به سلطان‌خانی (خان سلطان)، که درهایی زیبا دارد و در زمان سلجوقیان ساخته شده است. در نزدیکی آق‌سرای، کلیسایی قدیمی دیده می‌شود که به ییلانلی کلیسه (کلیسای ماردار) مشهور، و دارای تصویرها و نقاشیهای اصیلی است (بستانی). همچنین از دیگر آثار باستانی آق‌سرای می‌توان به مقبره‌ای (تربتی) در نزدیکی شهر اشاره کرد که بر اَروَل‌تپه قرار گرفته، و متعلق به سدۀ ۷ ق / ۱۳ م است (IA). 
جمع‍‌ (برآورد ۲۰۰۸ م): ۵۳۶‘۱۵۱ تن. 

مآخذ

ابن‌بطوطه، رحلة، بیروت، ۱۳۸۴ ق / ۱۹۶۴ م؛ بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، بیروت، ۱۹۵۶ م؛ مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ ق / ۱۹۱۳ م؛ نیز:

IA. 

بخش جغرافیا (دبا)