آق دربند

آق‌دربند \āq-darband\، مکانی تاریخی و دژگونه در دهستان و بخش مزدوران (مرزداران) از شهرستان سرخس (استان خراسان رضوی) در 85کیلومتری جنوب غربی شهر سرخس. این محل ازآن‌رو که بر تنگه‌ای که رنگ خاک و سنگ آن اندکی سفید است، بنا شده، به آق‌دربند شهرت یافته است. 
آق‌دربند در منطقه‌ای کوهستانی و گرمسیر در کنار کَشَف‌رود قرار دارد. در حاشیۀ کشف‌رود و نزدیک محل آق‌دربند، جنگلی از درختان پسته، انجیر وحشی و گز وجود دارد. آب آشامیدنی آق‌دربند در گذشته از چند رشته قنات و چشمۀ آب شیرین تأمین می‌شد (حکیم‌الممالک، 138- 139، 209-210؛ لشکرنویس، 83-84؛ فرهنگ جغرافیایی ... ، 9 / 25؛ فرهنگ اجتماعی، 420). 
نخستین باری که در منابع تاریخی از آق‌دربند سخن به میان آمده، در زمان نادر شاه افشار (سل‍ 1148-1160 ق / 1736-1747 م) است. در این زمان، نادر به هنگام بازگشت به مشهد از یکی از لشکرکشیهایش، در یک‌منزلیِ آق‌دربند فرود آمد (محمدکاظم، 3 / 1119). در 1241 ق / 1826 م و در زمان فرمانروایی شاهزاده حسنعلی میرزا بر مرزبانان خراسان، جمعی از ازبکها به آق‌دربند و ناحیۀ مزدوران حمله کردند (مفتون، 391). در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار (سل‍ 1264-1313 ق / 1848- 1896 م)، آق‌دربند شهرت پیدا کرد. در 1268 ق / 1852 م، حسام‌السلطنه، فرمانفرمای خراسان، دستور داد در مزدوران و آق‌دربند دژهای مستحکمی بنا کنند (خورموجی، 118). برخی نیز گفته‌اند که سنگرها و برجهای آق‌دربند از بناهای نادر شاه افشار است (منشی، 68). جنگ میان حاکم خوارزم و والی خراسان در 1271 ق به جنگ آق‌بندر شهرت دارد (نک‍ : هـدایت، 142-146؛ خورموجی، 142- 145؛ مستوفی، 81-82؛ شمیم، 128- 129). 
در گزارشی که در 1311 ق / 1893 م محمدحسین مهندس از وضع منطقۀ سرخس و آق‌دربند به ناصرالدین شاه قاجار داده، چنین آمده است: «آق‌دربند نقطۀ مهم و محلی است که باید چند خانوار به‌رسم قراول در آنجا سکنا داشته باشند، تا هم [اینجا] صورت آبادی بگیرد و هم [آنان] مستحفظ راه باشند، ولی فعلاً آبادی ندارد، [اما] قلعه‌اش برجا ست» (گلبن، 141). باوجوداین، آق‌دربند ویران، و تهی از سکنه بود (حکیم‌الممالک، 213). این مسئله بیانگر آن است که در گذشته، آق‌دربند تنها محل دژی مستحکم و قراول‌خانه‌ای برای محافظت از راه بوده است (منشی، 67- 68؛ لشکرنویس، 84؛ گلبن، همانجا). 
کشف و استخراج منابع زغال‌سنگ در نزدیکی آق‌دربند، موجب اسکان جمعیت در آن شد. این سکونتگاه در 1329 ش، 20 تن جمعیت داشت ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا). در سرشماریهای رسمی نامی از آق‌دربند برده نشده، اما از دهی نزدیک آق‌دربند به نام ده معدن (در منابع اخیر به‌عنوان معدن زغال‌سنگ آق‌دربند) نام برده شده که ایجاد و پیشرفت آن مرهون استخراج زغال‌سنگ از 1324 ش است؛ در دهۀ 1350 ش، قریب 30٪ ساکنان این ده بیرجندی، 20٪ کلاتی، و بقیه از روستاهایی تا شعاع 50کیلومتری اطراف معدن به آنجا روی آورده بودند (سعیدی، 179- 180). جمعیت این روستا در سرشماری 1385 ش 854 تن (199 خانوار)، و در سرشماری 1390 ش به 858 تن (213 خانوار) افزایش یافت («درگاه ... »، بش‍‌ ). 

مآخذ

حکیم‌الممالک، علینقی، روزنامۀ سفر خراسان، تهران، 1356 ش؛ خورموجی، محمدجعفر، تاریخ قاجار (حقایق الاخبار ناصری)، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1363 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ سعیدی، عباس، سرخس دیروز و امروز، تهران، 1354 ش؛ شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، 1342 ش؛ فرهنگ اجتماعی، استان خراسان، جهاد سازندگی، بی‌جا، بی‌تا؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، سازمان جغرافیایی کشور، 1329 ش؛ گلبن، محمد، «نمایی از سرخس در دورۀ قاجار»، بررسیهای تاریخی، 1352 ش، س 8، شم‍ 5؛ لشکرنـویس، محمد، «سفـرنامۀ مـرو»، سه سفرنامه، بـه کوشش قدرت‌الله روشنی، تهران، 1347 ش، محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثر سلطانیه، به کوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351 ش؛ منشی، محمدعلی، سفرنامۀ رکن‌الدوله به سرخس، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1356 ش؛ هدایت، رضاقلی، سفارت‌نامۀ خوارزم، به کوشش علی حصوری، تهران، 1356 ش؛ نیز: 

Amar, www.amar.org.ir / nofoos1385 / default.aspx?tabid=549&agent Type=view&PropertyID= 1483 (acc. Mar. 4, 2014).
علی رفیعی (دبا)