اقبال آشتیانی

اقبال آشتیانی \eqbāl-e āštiyānī\، عباس (۱۲۷۷-۱۳۳۴ ش / ۱۸۹۸-۱۹۵۶ م)، فرزند محمدعلی، مورخ، نویسنده، استاد دانشگاه، عضو پیوستۀ فرهنگستان ایران و مجمع علمی عربی دمشق.
اقبال در آشتیان به دنیا آمد و خانواده‌اش در دوران کودکی او به تهران کوچ کردند (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ دورۀ کودکی و نوجوانی او، نک‍ : دبیرسیاقی، «چهارده ـ پانزده»؛ نجم‌آبادی، ۶۰۲-۶۰۴؛ یغمایی، ۴۵؛ افشار، ۲۵۷).
اقبال دورۀ متوسطه را در دارالفنون با موفقیت طی کرد و به دلیل توانایی فراوان، معاونت کتابخانۀ معارف را، که در همین مدرسه تأسیس گردیده بود، عهده‌دار شد. او تدریس را از همین زمان در دارالفنون آغاز کرد و در ۱۲۹۷ ش که دارالمعلمین مرکزی به همت میرزا ابوالحسن فروغی تأسیس شد (دایرةالمعارف ... ، ۱ / ۹۳۶)، در آنجا در کنار کسانی مانند عبدالعظیم قریب به تدریس فارسی، تاریخ و جغرافیا مشغول شد و هم‌زمان در مدرسۀ سیاسی و مدرسۀ نظام به‌تدریس پرداخت (افشار، ۲۵۸).
حضور اقبال در این مدارس و کتابخانۀ معارف، از یک‌سو سبب آشنایی او با ملک‌الشعرا بهار، رشید یاسمی، تیمورتاش و سعید نفیسی ــ کـه مجلۀ دانشکده را منتشر می‌ساختند ــ شد، و از سوی دیگر موجب دوستی وی با محمدعلی فروغی، ابـوالحسن فروغی، عبـدالعظیم قریب و غلامحسین رهنما ــ که مجلۀ فروغ تربیت را انتشار می‌دادند ــ گردید، و این خود وسیله‌ای شد تا اقبال به نوشتن مقالاتی در این مجلات بپردازد و نامش بر سر زبانها بیفتد (همانجا؛ گلبن، ۲ / ۴۴۷).
اقبال در ۱۳۰۴ ش، همراه هیئتی به‌عنوان مترجم راهی فرانسه شد و در آنجا به ادامۀ تحصیل پرداخت و به اخذ درجۀ لیسانس از دانشگاه سوربُن توفیق یافت (افشار، ۲۵۸- ۲۵۹).
او پس از بازگشت به ایران بار دیگر تدریس خود را در دارالمعلمین مرکزی ــ کـه اکنون دارالمعلمین عالی نام گرفته بود ــ آغاز کـرد و از مهر ۱۳۰۸ بـه تدریس تاریخ مفصل ایران، تاریخ ایران قبل از اسلام و جغرافیای کشورهای بزرگ جهان مشغول شد (میرانصاری، ۱ / ۲۷۸- ۲۷۹).
اقبال در پاییز ۱۳۱۳ ش توانست با کمک محمدعلی فروغی (نخست‌وزیر) و علی‌اصغر حکمت (وزیر معارف)، به‌عنوان نمایندۀ ایران در کنفرانس «طرز نگهداری موزه‌های صنایع و تاریخ»، در مادرید شرکت کند و از همان‌جا راهی پاریس گردد (همو، ۱ / ۳۲۹-۳۳۱).
در مدتی که اقبال در فرانسه اقامت داشت، رساله‌ای تألیف کرد و در ۱۳۱۴ ش، برای وزیر معارف وقت فرستاد تا به پایمردی وی در شورای دانشگاه تهران به عنوان رسالۀ دکتری به تصویب برسد. این شورا نیز رسالۀ اقبال را در ۲۱ اسفند ۱۳۱۴ به‌منزلۀ درجۀ دکتری در رشتۀ ادبیات پذیرفت (همو، ۱ / ۳۳۹-۳۴۴). اقبال پس از بازگشت به ایران، در دی ۱۳۱۷ به سمت استادی دانشگاه تهران منصوب (همو، ۱ / ۳۵۵)، و در همین سال عضو پیوستۀ فرهنگستان ایران شد (افشار، ۲۵۹؛ صدیق اعلم، ۲ / ۲۴۶؛ شهرستانی، ۲۹).
پس از ۱۳۲۱ ش که ظاهراً شرایط جدیدی بر دانشگاه تهران حاکم شد، اقبال احساس ناخشنودی می‌کرد و به ادامۀ کار تدریس در دانشگاه بی‌میلی نشان می‌داد. وی در این زمان از پیشنهاد عباس مسعودی، مدیر روزنامۀ اطلاعات، مبنی بر راه‌اندازی مجله‌ای ادبی استقبال کرد و در شهریور ۱۳۲۳ مجلۀ یادگار را در تهران منتشر کرد (محیط ، ۱۷- ۱۸). انتشار یادگار به شکل ماهانه تا خرداد ۱۳۲۸، ادامه یافت و در طول ۵ سال، مجموعاً ۵۰ شماره از آن منتشر گردید.
 در پایان بهار ۱۳۲۸ ش، اقبال از انتشار یادگار منصرف شد. در این زمان علی‌اصغر حکمت، وزیر خارجۀ وقت، چند شغل رایزنی فرهنگی در تشکیلات وزارت خارجه ایجاد کرد و اقبال به میل خود به آنکارا فرستاده شد؛ چندی بعد ایتالیا را هم به حوزۀ عمل او درآوردند (همو، ۱۹). او تا پایان عمر چند مأموریت دیگر را از این دست در آلمان، فرانسه، واتیکان و چند کشور عرب به عهده گرفت (میرانصاری، ۱ / ۳۸۲- ۳۸۶، ۳۹۰، ۳۹۷، ۳۹۹-۴۰۰).
اقبال سرانجام در ۲۱ بهمن ۱۳۳۴ در شهر رم وفات یافت. پیکرش پس از آنکه در یکی از واپسین روزهای اسفند همان سال در تهران تشییع شد، در جوار حضرت عبدالعظیم (ع)، رواق ابوالفتوح رازی، کنار آرامگاه علامه قزوینی به خاک سپرده شد (محیط، ۲۰؛ شهرستانی، ۲۹).
از عباس اقبال که بی‌گمان یکی از بزرگ‌ترین، عمیق‌ترین و جامع‌ترین پژوهندگان معاصر ایران است، افزون بر ۱۰۰ مقاله در موضوعات تاریخی، جغرافیایی، ادبی، کلامی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، و حدود ۵۰ تألیف، تصحیح و ترجمه بر جای مانده است. به‌علاوه، وی در ویرایش و تنقیح چند اثر تاریخی با کسانی دیگر، مانند محمد قزوینی، همکاری داشت (برای فهرست نسبتاً کاملی از آثـار اقبـال، نک‍ : افشار، ۲۶۲-۲۶۶؛ دبیـرسیاقی، «سه ـ یازده»، «بیست‌وسه ـ بیست‌وشش»).

مآخذ

افشار، ایرج، «عباس اقبال آشتیانی»، سواد و بیاض، تهران، ۱۳۳۴ ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دبیرسیاقی، محمد، مجموعه‌مقالات عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ شهرستانی، صالح، شخصیات ادرکتها، بی‌جا، ۱۹۷۸ م؛ صدیق اعلم، عیسى، یادگار عمر، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ گلبن، محمد، بهار و ادب فارسی، تهران، ۱۳۵۱ ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «مطبوعات و اقبال آشتیانی»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۵۵ ش، س ۱۹، شم‍ ۱-۳؛ میـرانصاری، علی، اسنـادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ نجم‌آبادی، محمود، «استادم عباس اقبال»، راهنمای کتاب، تهران، ۱۳۵۵ ش، س ۱۹، شم‍ ۷-۱۰؛ یغمایی، حبیب، «عباس اقبال»، یغما، تهران، ۱۳۵۵ ش، س ۹، شم‍ ۱.

محمد دبیرسیاقی (دبا)