آقابزرگ تهرانی

آقا‌بزرگ تهرانی \āqā-bozorg-e tehrānī\، محمد‌محسن ابن علی بن ‎محمدرضا ‎بن‎ ‎محسن ‎بن علی‎‌اکبر (11 ربیع‌‎الاول 1293- 13 ذیحجۀ 1389 ق / 6 آوریل 1876- 20 فوریۀ 1970 م)، ‎فقیه و کتاب‌شناس شیعی امامی. 
آقابزرگ در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند و جدّ‌ بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولۀ گرجی، نخستین چاپخانۀ ایران را بنیاد نهاده بود (منزوی، 247؛ حکیمی، 99-100). آقابزرگ تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسۀ دانگی آغاز کرد و در مدرسۀ پامنار و سپس در مدرسۀ فخریه (مروی) ادامه داد (منزوی، همانجا؛ عبدالرحیم، 15-16). 
آقابزرگ در 10 جمادی‎‌الآخر 1315 ق / 6 نوامبر 1897 م به قصد ادامۀ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا 1329 ق / 1911 م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمد طه نجف، سید مرتضى کشمیری، حاج میرزا حسین میرزا خلیل، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سید احمد حایری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ‎‌الشریعۀ اصفهانی به کسب دانش پرداخت (حکیمی، 101-102؛ عبدالرحیم، 16-17؛ منزوی، 248). در 1329 ق به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‎ترین دائرةالمعارف کتاب‎شناسی شیعی، یعنی الذریعة الى‎ تصانیف ‎الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامۀ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در 1335 ق / 1917 م به کاظمین بازگشت و دو سال درآنجا ماند؛ و باز به سامرا رفت و در 1354 ق / 1935 م به نجف بازگشت (حکیمی، 102).
 آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهایی طولانی پرداخت. از بیشتر کتابخانه‎‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‎‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در 62 کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرست‌های بسیاری از کتابخانه‎‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد (منزوی، 249؛ عبدالرحیم، 30-32). 
آقا‌بزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای 5 پسر و 4 دختر شد (منزوی، همانجا). وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانۀ خود، که آن را برای استفادۀ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد. 

آثـار

مهم‌ترین آثار آقابزرگ از این قرار است: 1. الذریعة الى تصانیف الشیعة، شامل 26 جلد که جزء نهم آن در 4 مجلد است؛ 2. طبقات اعلام الشیعة، شامل 11 جزء؛ 3. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال؛ 4. المشیخة؛ 5. هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی؛ 6. النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)؛ 7. توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد؛ 8. تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)؛ 9. ذیل المشیخة؛ 10. ضیاء المفازات فی طریق مشایخ الاجازات (خطی)؛ 11. اجازات الروایة و الوارثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی)؛ 12. حیات الشیخ طوسی؛ 13. مستدرک کشف الظنون، یا ذیل کشف الظنون. 

مآخذ

حکیمی، محمدرضا، شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛ عبدالرحیم، محمد علی، شیخ الباحثین آغابزرگ الطهرانی، نجف، 1390 ق؛ منزوی، علینقی، « الذریعة و آقا‌بزرگ تهرانی»، آینده، تهران، 1359 ش، س 6، شم‍ 3-4.

کاظم موسوی بجنوردی (دبا)