افندی

افندی \afandī\، عبدالله‌ بن‌ عيسى‌ بن‌ محمد صالح‌ اصفهانی‌ جيرانی‌ (1066-1130 ق / 1656- 1718 م)، جامع‌ منقول‌ و معقول‌ و متخصص‌ در كتاب‌شناسی‌ و تراجم‌ علما. وی در خانواده‌ای متمكن‌، اهل‌ فضل‌ و تبريزی‌تبار (منتسب‌ به‌ جيران‌ محله، از محلات‌ قديم‌ تبريز) در اصفهان‌ متولد شد. پدرش‌ ميرزا عيسى‌ بيك‌، عالم‌ و مروج‌ علم‌ بود و همۀ نزديكان‌ و خويشان‌، حتى خدمتگزاران‌ و ساكنان‌ محلۀ خود را موفق‌ به‌ آموختن‌ كرده‌ بود (افندی، 4 / 308). 
عبداللٰه‌ نوجوانی‌ را در اصفهان‌ گذراند و سپس‌ به‌ آذربايجان‌ رفت‌ و مدتی‌ در تبريز ساكن‌ شد (همو، 3 / 230-231). وی نيمی‌ از عمرش‌ را در مسافرت‌ گذراند و بسياری بلاد اسلامی‌ همچون‌ حجاز، عراق‌، عثمانی‌، قفقاز، تركستان‌، افغانستان‌ و هند را سياحت‌ كرد (همانجا؛ مرعشی‌ نجفی‌، 19). 
افندی آثار بسياری به‌ زبانهای فارسی‌، تركی‌ و به‌‌ويژه‌ عربی‌ تأليف‌ كرده‌ بود (نك‍ : افندی، 3 / 231-232)، ولی‌ براساس‌ گفتۀ خود وی، به‌‌سبب‌ حوادث‌، از انبوه‌ نوشته‌هايش‌ تنها اندكی‌ باقی‌ مانده‌ است‌ (3 / 231، 233-234). بيشتر آثار او كه‌ شرح‌ و حاشيه‌ بر تصنيفات‌ ديگر مؤلفان‌ است‌، اينها ست‌: 

الف‌ ـ چاپی‌

1. تعليقه‌ بر امل‌ الآملِ حرّعاملی‌؛ 
2. حاشية على‌ مشارق‌ الشموس‌ فی‌ شرح‌ الدروس، در فقه‌؛ 
3. رياض‌ العلماء و حياض‌ الفضلاء، در شرح‌ حال‌ علمای شيعه‌ و اهل‌ سنت‌. اين‌ كتاب‌ مهم‌ترين‌ اثر افندی است‌ كه‌ موجب‌ شهرت‌ او نیز شده است؛ 
4. الدرر المنظومة المأثورة فی‌ جميع‌ لئالی‌ الادعية السجادية المشهورة، يا الصحيفة السجادية الثالثة، كه‌ سومين‌ گردآوری از صحيفۀ سجاديه‌ است‌؛ 

ب‌ ـ خطی‌

1. بساتين‌ الخطباء، در 3 جلد، این اثر مشتمل بر هزار خطبه است كه‌ به‌ مناسبتهای گوناگون‌ ازجمله‌ اعياد و نمازهای جمعه‌ ايراد شده‌ است؛ 
2. ترجمۀ جاماسب‌‌نامه‌؛ 
3. تحفۀ حسينيه،‌ در ترجمۀ صحيفۀ ادريسيه‌. آثار دیگری نیز از او در منابع ذکر شده است که یافت نشده‌اند (برای نمونه، نک‍ : آقابزرگ، 450-451؛ مرعشی نجفی، 20-21). 

مآخذ

افندی، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1401 ق؛ مرعشی‌ نجفی‌، شهـاب‌الدين‌، «زهرالريـاض‌»، در مقدمۀ ريـاض‌ العلماء (نك‍ : هم‍ ، افندی).

علیرضا ذکاوتی قراگزلو (دبا)