اظفری گورکانی

اظفری گوركانی \azfarī-ye gūrakānī\، محمدظهيرالدين‌ ميرزا علی‌بخت‌ (1172-1234 ق / 1758- 1818 م)، معروف‌ به‌ ميرزا كلان‌، عالم‌، شاعر، مترجم‌، وقايع‌نگار و فرهنگ‌نويس‌ پرآوازۀ هند. پدرش‌ ميرزا سلطان‌ محمد ولی‌، معروف‌ به‌ منجهلی‌ صاحب‌، از دودمان‌ اورنگ‌‌زيب‌ و از نوادگان‌ نواب‌ عفت‌ آرابيگم،‌ نوۀ دختری معزالدين‌ جهاندار شاه‌، پسر شاه‌ عالم‌ اول‌ بود (اظفری، 3). او در آغاز فرهنگ‌ خود، نسب‌ خويش‌ را از طرف‌ پدر به‌ امير تيمور گوركانی‌ (نك‍ : مرعشی‌، 16 / 170)، و از سوی مادر به‌ ابوالعلاء خواجه‌ محمد نقشبندی رسانيده‌ است‌ (عمری، «الف‌»). 
اظفری در قلعۀ مبارك‌ شاه‌ جهان‌آباد (دهلی‌) زاده شد و در همان‌جا پرورش‌ يافت‌، به‌ تحصيل‌ علوم‌ پرداخت‌، ازدواج‌ كرد (همانجا) و چون‌ ديگر شاهزادگانِ خاندان‌ تيموری، طبق‌ آيينی‌ كه‌ از زمان‌ جهاندار شاه‌ مرسوم‌ بود، از ابتدای زندگی‌ خود در زندان‌ قلعۀ مبارك‌ به سر برد و پس‌‌ از تقريباً 30 سال‌، در 1203 ق / 1788 م، با چند تن‌ از همراهانش‌ از قلعه‌ گريخت‌ و چندی در جی‌پور، جودهپور، رامپور و بانس‌ بريلی‌ اقامت‌ گزيد؛ سپس‌ به‌ لكهنو رفت‌ و در كنف‌ حمايت‌ فرمانروای آنجا، آصف‌الدوله‌، درآمد (اظفری، 39-40، 58). وی 7 سال‌ در لكهنو ماند و در 1211 ق از آنجا به‌ حيدرآباد دكن‌ رفت‌ و از راه‌ بنارس‌، عظيم‌آباد (پتنه‌) و مرشدآباد، در 1212 ق به‌ مدرس‌ رسيد و مورد توجه‌ و عنايت‌ بهادر نواب‌، ملقب‌ به‌ عمدة الامراء، قرار گرفت‌ و تا پايان‌ عمر در همان‌جا زيست‌ (همو، 119-120، 123؛ عمری، «ج‌»). 
اظفری در رشته‌های مختلف‌ چون‌ طب‌، نجوم‌، رمل‌، عروض‌، و موسيقی‌ دانشهای بسيار اندوخته‌ بود (همو، «الف‌») و در طی‌ اقامت خود در شهرهای يادشده‌، به‌ سرودن‌ شعر و ترجمۀ آثار ارزشمند و نيز تأليفاتی‌ در زمينۀ فرهنگ‌نويسی‌ و وقايع‌نگاری پرداخت‌ و از‌ خود آثار ارزشمندی بر جای گذاشت. کتاب واقعات او به‌زبان فارسی است که در آن جریان فرار خود و وقایع بسیاری را به رشتۀ تحریر درآورده است. 

مآخذ

اظفری گوركانی‌، محمد، واقعات‌، به‌كوشش‌ چندراس‌ خاران‌، مدرس‌، 1958 م؛ عمری، حمزه‌ حسين‌، مقدمه‌ بر واقعات‌ (نك‍ : هم‍ ، اظفری)؛ مرعشی‌، خطی‌. 

محمدسليم‌ مظهر (دبا)