اطولوقس

اطولوقس \otūlūqos\، ریاضی‌دان‌ و ستاره‌شناس‌ یونانی‌ (سده‌های‌ 4 و 3 ق‌م‌). در منابع‌ کهن‌ عربی،‌ به‌‌رغم‌ آنکه‌ از وی‌ و آثارش‌ بسیار یاد می‌شود، دربارۀ روزگار زندگانی‌ و شرح‌حال‌ وی‌ چیزی‌ نیامده‌ است‌. آگاهیهای‌ منابع‌ غربی‌ دربارۀ وی‌ نیز اندک‌ است‌: او در پیتانه، از بنادر مهم‌ ناحیۀ آیولیس‌ (در آسیای‌ صغیر)، زاده‌ شد، دانش‌ آموخت‌، به‌ دانشمندی‌ شهرت‌ یافت‌ و به‌ کار تدریس‌ پرداخت‌. آرکسیلائوس‌ پیتانی‌ که‌ بعدها رئیس‌ آکادمی‌ شد، در حدود 300 ق‌م‌ از شاگردان‌ او بود و هنگامی‌ که‌ اطولوقس‌ به‌ شهر ساردیس‌ رفت‌، وی‌ نیز به‌ دنبال‌ استاد بدان‌ شهر کوچید. اطولوقس‌ به‌ احتمال‌ بسیار، مدتی‌ نیز در آتن‌ به‌ سر برده‌ است‌. وی‌ از چهره‌های‌ بسیار برجستۀ تاریخ‌ علم‌ است‌ (ابن‌ندیم‌، 328؛ پاولی‌، II(2) / 2602؛ کانتور، I / 447؛ سارتن‌، I / 141-142، نیز 550؛ «زندگی‌نامه ... »، I / 338).
شهرت‌ اطولوقس‌ مرهون‌ دو اثر نجومی‌ وی‌، «درباره‌ کرۀ متحرک‌» و «دربـارۀ طلوع‌ و غـروب‌» است‌. این‌ دو کتاب‌ ــ که‌ بعدها در کنار آثار بطلمیوس، در مدارس‌ اسکندریه، تدریس‌ می‌شدند ــ از آثار اندک‌ ستاره‌شناسی‌ یونان‌ باستان‌ به‌ شمار می‌آیند که‌ به‌ شکل کامل‌ باقی‌ مانده‌اند. اقلیدس‌ در «پدیده‌ها» که‌ در سدۀ 3 ق با عنوان‌ الظاهرات‌ به‌ زبان‌ عربی‌ ترجمه‌ شده‌، و نصیرالدین‌ طوسی‌ نیز آن را بازنویسی‌ کرده‌ است‌، از این‌ دو اثر بهره‌ گرفته‌، و به‌ برخی‌ قضایای‌ مطرح‌شده‌ در آنها استناد جسته‌ است‌ (ابن‌عبری‌، 76-77؛ نصیرالدین‌، «تحریر ظاهرات ... »، 7، 12؛ پاولی‌، نیز «زندگی‌نامه‌»، همانجاها؛ GAS, V / 118-119).
در آن روزگار، نظریۀ ائودوکسوس‌ (سدۀ 4 ق‌م‌) دربارۀ هیئت‌ عالم‌ و حرکات‌ سیارات‌ به‌ویژه‌ به‌سبب‌ جانب‌داری‌ ارسطو از وی‌، در میان دانشمندان‌ یونان‌ اعتبار بسیار داشت‌. دستگاه‌ موردنظر ائودوکسوس از 27 فلک‌ متحدالمرکز تشکیل‌ می‌شد. ارسطو و کالیپوس‌ نظر وی‌ را در کلیات‌ آن‌ پذیرفتند و فلکی‌ چند نیز بدان‌ افزودند (سارتن‌، I / 117, 125, 141-142؛ پاولی‌، II(2) / 2604؛ «زندگی‌نامه‌»، IV / 466-467؛ گلدشتاین‌، «نظری‌ ‌... »، 339).
از سوی‌ دیگر، تنی‌ چند از ستاره‌شناسان‌ یونان‌، با توجه‌ به‌ کاهش‌ و افزایش‌ درخشش‌ زهره‌ و مریخ، و نیز با توجه‌ به‌ گوناگونی‌ اشکال‌ خورشید گرفتگی‌ ــ که‌ در دستگاه‌ پیشنهادی ائودوکسوس‌ قابل‌ توضیح‌ نبود ــ نظریۀ او را نادرست‌ می‌شمردند (پاولی‌، همانجا؛ «زندگی‌نامه‌»، I / 338). اطولوقس‌ که‌ خود نیز به‌ اشکالات این‌ نظریه‌ توجه‌ داشت‌، درعین‌حال،‌ باب‌ مناقشه‌ای‌ را در این زمینه‌ با اریستوتراتوس، که‌ از پیگیرترین‌ منتقدان‌ ائودوکسوس‌ بود، گشود و اعلام‌ کرد که‌ توضیح‌ این‌ دشواریها تنها به‌ یاری‌ براهین‌ ریاضی ممکن‌ است‌. روشن‌ است‌ که‌ خود او نیز نمی‌توانست‌ چنین‌ براهینی‌ بیاورد؛ با تصوراتی‌ که‌ در آن‌ روزگار دربارۀ جایگاه‌ زمین‌ و مواضع‌ خورشید و سیاراتْ‌ حاکم‌ بود، چنین کاری‌ امکان‌ نداشت ( پاولی‌، همانجا؛ سارتن‌، I / 338؛ گلدشتاین‌، همانجا). با این‌همه‌، به‌ نظر می‌رسد که‌ اطولوقس‌ به‌ تغییر فاصلۀ برخی‌ سیارات‌ از زمین‌ پی‌ برده‌ بوده‌ است‌ (همو، «اخترشناسی ‌... »، 2).
نظریات‌ اطولوقس‌ دربارۀ طلوع‌ و غروب‌ ستارگان‌ نسبت‌ به‌ آنچه‌ ائودوکسوس‌ گفته‌ است‌، گام‌ بلندی‌ به‌ شمار می‌آید. وی‌ میان‌ طلوع‌ و غروب‌ ظاهری‌ و واقعی‌ فرق‌ می‌گذارد و طی‌ یک‌ سلسله‌ قضایای‌ نجومی‌، شرایط قابل‌ رؤیت‌ بودن‌ طلوع‌ و غروب‌ ستارگان‌ را به‌ شکل‌ عام‌ بیان‌ می‌دارد ( پاولی‌، II(2) / 2603؛ «زندگی‌نامه‌»، I / 339؛ نصیرالدین‌، «تحریر کتاب ‌... »، 2-27). 
جالب‌ توجه‌ است‌ که‌ این‌ هر دو کتاب‌ نظم‌ اقلیدسی‌ دارند، یعنی‌ قضایای‌ مربوطه‌ در یک‌ نظم‌ ریاضی‌، یکی‌ پس‌از دیگری‌ طرح‌ و اثبات‌ شده‌اند. در «کرۀ متحرک‌» برخی‌ قضایا نیز بدون‌ اثبات‌، بیان‌ شده‌اند. این‌ نیز بسیار چشم‌گیر است‌ که‌ دو سده‌ پس‌ از اطولوقس‌، تئودُسیوس‌ در کتاب‌ «کرات‌» خود، براهین‌ قضایایی‌ را که‌ در کتاب‌ اطولوقس‌ بدون‌ برهان‌ ذکر شده‌اند، آورده‌ است‌. از اینجا شاید بتوان‌ نتیجه‌ گرفت‌ که‌ اطولوقس‌ کتاب‌ دیگری‌ نیز که‌ شامل‌ اثبات‌ قضایای‌ یادشده‌ بوده‌، داشته‌ است‌ ( پاولی‌، II(2) / 2602-2603؛ سارتن‌، 550؛ «زندگی‌نامه‌»، XIII / 319). همچنین‌ خیام‌ (ص‌ 6، 16) از یک‌ اثر دیگر اطولوقس‌ در شرح‌ اصول‌ موضوعۀ اقلیدس‌ یاد کرده‌ است‌. گفته‌ می‌شود که‌ وی‌ کتاب‌ دیگری‌ نیز داشته‌ که‌ در آن‌ نظریۀ افلاک‌ متحدالمرکز را نقد کرده‌ است‌ (سارتن‌، همانجا). 
دو اثر برجای‌‌مانده‌ از اطولوقس‌ در سدۀ 3 ق‌، به‌ عربی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. در نسخه‌های‌ خطی‌ فی‌ الکرة المتحرکه‌ (کتابخانۀ سرای‌، شم‍ 464‘ 3) و کتاب‌ الطلوع‌ و الغروب‌ (نسخۀ لیدن‌، شم‍ Or. 1031 / I) به‌ ترتیب‌ اسحاق بن حنین‌ و قسطا بن لوقا مترجمان‌ این دو اثر معرفی شده‌اند (کراوزه، 440؛ نیز GAS, VI / 73-74). در منابع‌ کهن، نامی از مترجمان‌ به‌ میان‌ نمی‌آید. ابن‌ندیم‌ (ص‌ 328) از کندی به‌عنوان‌ ویراستار ترجمۀ کتاب‌ نخست‌، و نصیرالدین‌ طوسی («تحریر الکرة ... »، 2، «تحریر کتاب‌»، 2) از ثابت‌ بن‌ قره‌ به‌عنوان ویراستار هر دو ترجمه نام می‌برد (نیز نک‍ : GAL, I / 674).
نصیرالدین‌ طوسی‌ تحریرهای‌ دیگری از این‌ دو اثر عرضه‌ کرده است‌ که‌ در 1358 و 1359 ق در حیدرآباد دکن چاپ‌ شده‌اند. 
قطب‌الدین شیرازی‌ (سدۀ 7 ق) در نهایة الادراک‌ فی‌ درایة الافلاک‌ از اطولوقس‌ یاد کرده‌، و دو قضیه‌ از قضایای‌ مذکور در الکرة المتحرکه‌ را نیز آورده‌ است‌ (ویدمان‌، II / 613).
یعقوب‌ بن‌ مَخیر، معروف‌ به‌ پروفاتیوس، در سدۀ 7 ق / 13 م الکرة المتحرکه‌ را از عربی‌ به‌ عبری‌ درآورد («علوم ... »، 69). هولچ در 1885 م، اصل‌ یونانی‌ هر دو اثر بر جای‌ مانده‌ از اطولوقس‌ را با ترجمۀ لاتینی‌ آنها در لایپزیگ‌ منتشر ساخت‌ (نک‍ : کانتور، I / 447؛ سارتن‌، I / 142؛ نیز GAS, V / 82).

مآخذ

 ابن‌عبری‌، غریغوریوس‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، به‌کوشش‌ انطون‌ صالحانی‌، بیروت‌، 1983 م‌؛ ابن‌ندیم‌، الفهرست‌؛ خیام‌، رسالة فی‌ شرح‌ ما اشکل‌ من‌ مصادرات‌ اقلیدس، به‌کوشش‌ عبدالحمید صبره‌، اسکندریه‌، 1961 م؛ سارتن‌، جورج، تاریخ‌ علم‌، ترجمۀ احمد آرام‌، تهران‌، 1357 ش؛ نصیرالدین‌ طوسی‌، «تحریر ظاهرات‌ الفلک‌»، «تحریر الکرة المتحرکة»، مجموع‌ الرسائل، حیدرآباد دکن‌، 1358 ق؛ همو، «تحریر کتاب‌ فی‌ الطلوع‌ و الغروب‌»، همان‌، 1359 ق؛ نیز: 

Cantor, M., Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, New York, 1965; Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970-1976; GAL; GAS; Goldstein, B., The Astronomy of Levi ben Gerson, New York, 1985; id, «A New View of Early Greek Astronomy» , Isis, 1983, vol. LXXIV; Krause, M., «Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker» , Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abt. B: Studien3, 1936; Pauly ; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sciences in the Middle Ages, ed. D. C. Lindberg, Chicago, 1978; Wiedemann, E., Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschafts ge- schichte, Frankfurt, 1984, vol. II. 

محمدعلی‌ مولوی‌ (دبا)