آصفی هروی

آصفی هروی \āse(a)fī-ye heravī\؛  (853-923 ق / 1449-1517 م)، شاعر دورۀ تیموری و از معروف‌ترین شاعران هرات. نام او به‌درستی معلوم نیست و مورخان و تذکره‌نویسان معاصرِ او در این باره چیزی نگفته‌اند، اما در بعضی از مؤلَّفات متأخّر نام او را کمال‌الدین و یا مقیم‌الدین نوشته‌اند. پدرش، خواجه نعیم‌الدین نعمت‌الله قُهستانی، وزیر سلطان ابوسعید گورکان (د 873 ق / 1468 م) بوده است و چون معمولاً به وزیران لقب آصف داده می‌شد، وی به مناسبت مقام پدر «آصفی» تخلص می‌کرده است (گوپاموی، 36؛ رازی، 2 / 326). 
وی همچون بیشتر شاعران زمان خود از اشعار خیام، سعدی، امیر خسرو دهلوی، حافظ، جامی، فغانی، هلالی و سجزی متأثر شده، و آنها را استقبال و تتبع کرده است (نک‍ : ارفع، 53- 68). غزل آصفی غالباً آراسته به الفاظ زیبا و متناسب و دارای مضامین و نکته‌های باریک است، به گونه‌ای که باید طرز سخن او را در ظهور سبک مشهور به «هندی»، مؤثر و راه‌گشا دانست. بسیاری از اختصاصات سبک مذکور، با آنکه هنوز دورۀ رواج کامل آن فرانرسیده بود، در اشعار وی به‌وضوح دیده می‌شود و از همین رو ست که دولتشاه سمرقندی سخن او را «خیال‌پرور و ایهام‌اندیش» می‌خواند (ص 384-385). ایراد مضامین دقیق و بازیهای دل‌انگیز لفظی از خصوصیات بارز شعر او ست، گرچه افراط در خیال‌پردازی و ایهام‌اندیشی شعر او را غالباً از «عشق و حال» بی‌بهره کرده است (صفا، 4 / 370-371). وی برخلاف معاصران خود از مدح امیران و بزرگان گریزان بود. رباعیات و قطعاتی نیز سروده، و در رباعیات از شیوۀ خیام پیروی کرده، اما در غالب آنها خیال‌انگیزی غزلهایش آشکار است. منظومه‌ای به نام مخزن ‌الاسرار را، که به‌شیوۀ نظامی سروده شده است، نیز به وی نسبت داده‌اند (سام میرزا، 97- 98؛ آذر، 12 / 751)، ولی به گفتۀ سام میرزا، این مثنوی شهرتی نیافته است و دولتشاه و امیر علیشیر از آن ذکری نکرده‌اند. بعضی از اشعار آصفی یا مصراعهایی از آن ضرب‌المثل شده است، از قبیل «رسیده بود بلایی ولی به خیر گذشت»؛ «سالی که نکو ست از بهارش پیدا ست» (ارفع، 46). 
آصفی بیشتر عمر خود را در زادگاه خود، هرات، به سر برد و به بلخ و مکه سفر کرد و سرانجام در 923 ق وفات یافت و او را در گازرگاه هرات دفن کردند. 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به‌کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1337 ش؛ ارفع، هادی، مقدمه بر دیوان آصفی هروی، تهران، 1342 ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به‌کوشش محمد رمضانی، تهران، 1338 ش؛ رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به‌کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به‌کوشش وحید دستگردی، تهران، 1314 ش؛ صفا، ذبیح‌اللٰه، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌اللٰه، نتایج الافکار، به‌کوشش اردشیر بنشاهی خاضع، بمبئی، 1336 ق. 

فتح‌اللٰه مجتبائی (دبا)