افضل الدین خونجی

افضل‌الدین خونجی \afzal-od-dīn-e xūnajī\‌، ابوعبداللٰه ‌محمد بن‌ نام‌آور بن عبدالملك‌ (جمادی‌الاول‌ 590-5 رمضان‌ 646 / مۀ 1194-22 دسامبر 1248)، دانشمند علوم‌ عقلی‌ ایرانی‌ و قاضی‌ در مصر. انتساب‌ او ظاهراً به‌ خونَج‌ (= خونا، خونه‌)، قصبه‌ای‌ در نزدیكی‌ زنجان‌ است‌ كه‌ نباید آن‌ را با خُنج‌، از توابع‌ لارستان‌ در فارس‌، اشتباه‌ گرفت‌ (نك‍ : ابن‌‌حوقل‌، 2 / 333؛ یاقوت‌، 2 / 499-500؛ حمدالله‌، 66؛ قس‌: فسایی‌، 1 / 114). 
افضل‌الدین‌ پیش‌ از اقامت‌ در مصر، در ایران‌ به‌ تحصیل‌ علم‌ پرداخت (ذهبی، العبر، 3 / 255) و افزون بر علوم‌ عقلی‌ در فقه‌ نیز دست‌ داشت‌ و خود بر مذهب‌ شافعی‌ بود. وی چندگاهی‌ در مصر به‌ تدریس‌ در مدارس‌ صالحیه‌ و صلاحیه‌ پرداخت‌ و مدتی‌ نیز قاضی‌القضاتی‌ مصر و توابع‌ آن‌ را عهده‌دار بود (ابن‌ ابی‌ اصیبعه‌، 2 / 120؛ ابوشامه‌، 182؛ سبكی‌، 5 / 43؛ ذهبی‌، سیر ... ، 23 / 228). مرگ‌ افضل‌الدین‌ در قاهره‌ اتفاق‌ افتاد و در گورستان‌ قرافه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ مقریزی‌، 7 / 326- 328). 
 آثار به جا مانده از او عبارت‌اند از: 
1. الجمل‌، در منطق‌؛ 
2. الموجز، در منطق‌؛ 
3. كشف‌ الاسرار عن‌ غوامض‌ الافكار، در منطق‌؛ 
4. شرح‌ كلیات‌ قانون‌ ابن‌سینا؛ 
5. مختصر المطالب‌ العالیة، در عقاید که خلاصه‌ای‌ است‌ از المطالب‌ العالیۀ فخرالدین‌ رازی‌. 
از افضل‌الدین‌ خونجی‌ چند اثر دیگر نیز نام‌ برده‌اند: مقالة فی‌ الحدود و الرسوم‌، شرحی‌ بر گفتار ابن‌سینا دربارۀ نبض‌، و نیز كتاب‌ ادوار الحمّیات‌. 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق / 1882 م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938 م؛ ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین ( تراجم الرجال)، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیـدن، 1331 ق / 1913 م؛ ذهبـی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محبی هلال سرحان، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، بیروت، دارالمعرفه؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ یاقوت، بلدان. 

ناهده‌ فوزی (دبا)‌