آصف الدوله، محمد یحیى

آصف‌الدوله \āse(a)f-od-dowle\، محمد یحیى علیخان بـهـادر، فـرمـانروای اَوَدْه (1188-1212 ق / 1774-1797 م) و از شخصیتهای سیاسی و فرهنگی هند. او چهارمین نواب از حکام شیعی «نواب اوده» یا بنی میرزا ناصر (1133-1273 ق / 1721-1857 م) بود که در پی تضعیف حکومت مرکزی سلاطین مغول هند، در زمان محمدامین نواب برهان‌الملک سید سعادت خان نیشابوری، نیای بزرگ این خاندان، به استقلال محلی دست یافتند (زامباور، 444-445؛ زین‌العابدین، 416، 463). 
آصف‌الدوله، فرزند شجاع‌الدوله فرزند صفدر جنگ، پس‌از مرگ پدر به حکومت رسید (فدایی، 4 / 412). خاندان وی از زمان پدرش، شجاع‌الدوله، با بستن معاهدۀ مشهور بنارس با وارِن هِـیستینگز (1732- 1818 م)، دولتمرد بنام انگلیسی و فرماندار کل هند، در 1186 ق / 1772 م در سلک متحدان و یاوران کمپانی هند شرقی درآمده بودند. ولی اندکی پس‌از قدرت‌یافتن آصف‌الدوله در 1188 ق، شورای جدید کمپانی به‌رغم مخالفت هیستینگز و باروِل، قرارداد سابق را ملغا اعلام، و آصف‌الدوله را وادار کرد که ضمن پرداخت هزینه‌های سپاه کمپانی، غازی‌پور و بنارس را به کمپانی واگذارد. شورا با پشتیبانی از چیت سینگ که از زمین‌داران خراج‌گزار خانوادۀ آصف‌الدوله بـود و اعطای لقب راجـه به وی، نواب جدید را با تنگنای مالی دشواری روبه‌رو کرد (دولافوز، 248). در ماجرای تملک نقدینه‌ها و قسمتی از املاک پدر آصف‌الدوله توسط همسران پدر وی (بیگمهای اوده) نیز، شورا جانب ایشان را گرفت و بدین‌سان بحران مالی دستگاه حکومت آصف‌الدوله تشدید شد. در 1192 ق، وی در شهر چنار به دیدار هیستینگز، پشتیبان قدرتمند خود، شتافت. فرماندار کل هند نیز به‌استناد همدستی بیگمها با راجه چیت سینگ در شورشی که وی در برابر انگلیسیها به راه انداخته بود، فرمان استرداد آن اموال را به‌سود آصف‌الدوله صادر کرد (همو، 248، 264؛ بریتانیکا، ذیل «هیستینگز»). 
آصف‌الدوله پس‌از ایـن ماجرا و سامان‌یافتن وضع مالی دربارش، پایه‌های حکومت خود را استوار ساخت. وی در آغاز حکومت، پایتخت خود و مرکز استان اوده را از فیض‌آباد به لکهنو منتقل کرد (علی حسن خان، 6) و به آبادانی و رونق شهر همت گماشت. به‌سبب ارادت به حسین بن علی (ع)، حسینیه‌ای در لکهنو بنیاد نهاد که هم از نظر معماری و هم به‌دلیل فعالیتهای خیریۀ آن شهرت یافت (همانجا)؛ هرچند به‌گفتۀ ابوطالب خان (تفضیح ... ، 112-113) کسانی که خانه‌ها و زمینهایشان برای ساختن این محل گرفته شد، بی‌خانمان شدند و به جایش چیزی دریافت نکردند. 
اسرافهای بیش‌از حد آصف‌الدوله روشن می‌کند که چرا با دو کرور مداخل ملکی (زین‌العابدین، 462)، گاه و بی‌گاه، تزلزل مالی بر دربار وی سایه می‌افکنده است. در 1197- 1198 ق قحطی سختی در اوده هزاران تن را از پا درآورد و فساد حاکم بر دستگاه موجب شد که در شرایطی چنین دشوار و حتى ترحم‌برانگیز برای بیگانگان، هیچ کمکی از سوی حکومت به مردم بلازده نرسد (ابوطالب خان، همان، 95). 
از سوی دیگر، تعلق خاطر آصف‌الدوله به اهل بیت پیامبر اکرم (ص)، او را در انجام کارهای عمرانی در دیگر سرزمینهای اسلامی، به‌ویژه در نواحی مورد احترام و تقدیس شیعیان، پیش‌گام می‌ساخت، ازجمله پرداخت هزینۀ بنای صحن و دیوارهای حرم حسین بن علی (ع) در کربلا، احداث بازاری متصل به یکی از دروازه‌های آن (همو، مسیر ... ، 400، 408)، بنای عمارتی ناتمام بر مقام و خیمه‌گاه حضرت زین‌العابدین (ع)، و سرانجام احداث نهر بزرگ آصفیه یا هندیه در شهر حلۀ عراق که هنگام سفر ابوطالب خان اصفهانی به عتبات هنوز به اتمام نرسیده، و بیش‌از 10 لک زر روپیه صرف آن گردیده بود (همان، 416-417). 
آصف‌الدوله بخشی از شهرت و اعتبار خود را مدیون توجه و عنایتی است که به اهل علم و فرهنگ داشته است. شمار کتابهای کتابخانۀ آصف‌الدوله را 000‘120 جلد نوشته‌اند که 200 صحاف در آن به کار ترمیم و تجلید کتاب اشتغال داشتند (زین‌العابدین، همانجا). آصف‌الدوله به فارسی و اردو شعر می‌سرود و «آصف» تخلص می‌کرد (علی حسن خان، همانجا). 
وی پس‌از 23 سال حکومت درگذشت و او را در حسینیۀ امام‌بارۀ لکهنو به خاک سپردند (زین‌العابدین، علی حسن خان، همانجاها). 
او فرزندی نداشت و بنابر وصیتش وزیر علیخان، فرزند یکی از ملازمانش، به جانشینی وی برگزیده شد؛ اما پس‌از چند ماه با مداخلۀ فرماندار انگلیسی هند از حکومت برکنار شد و برادر آصف‌الدوله، نواب یمین‌الدوله سعادت علیخان، به حکومت رسید (زین‌العابدین، همانجا). 

مآخذ

ابوطالب خان، تفضیح الغافلین، به‌کوشش عابدرضا بیدار، رامپور، 1965 م؛ همو، مسیر طالبی، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1352 ش؛ دولافوز، ک. ف.، تاریخ هند، ترجمۀ محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، 1316 ش؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة، ترجمۀ زکی محمدحسن و حسن احمد محمود، بیروت، 1980 م / 1400 ق؛ زین‌العابدین شیروانی، حدائق السیاحة، تهران، 1348 ش؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به‌کوشش محمد عبدالمجید، بهوپال، 1295 ق؛ فدایی، نصرالله، داستان ترکتازان هند، بمبئی، 1310 ق / 1892 م؛ نیز: 

Britannica, 2010. 

بخش تاریخ (دبا)