آصف خان

 آصف خان \āse(a)f xān\، میرزا جعفر بن بدیع‎الزمان بن آقا ملای (دوات‌دار) قزوینی، ملقب به قوام‎الدین، و سپس آصف خان (958-1021 ق / 1551-1612 م)، شاعر پارسی‌گوی هند، مورخ، و از امیران دربار بابُریان در عهد اکبر شاه و جهانگیر. جد آصف خان از منشیان دربار صفوی، و پدرش، میرزا بدیع‎الزمان، در زمان شاه طهماسب صفوی، حاکم و به اصطلاح آن زمان، وزیر کاشان بود (اسکندربیک، 1 / 182). میرزا جعفر در جوانی از ایران به هند رفت (985 ق / 1577 م) و به‌وسیلۀ عموی خود، میرزا غیاث‎الدین علی آصف خان، که از امیران دربار اکبر شاه (سل‍ 963-1014 ق / 1556-1605 م) بود، به دربار راه یافت. میرزا جعفر پس‌از وفات عمویش (989 ق / 1581 م)، به مقام میربخشی (از مناصب درباری بابریان = وزیر خزانۀ دربار) و منصب دوهزاری منصوب شد، و لقب «آصف خان» گرفت. وی در 1021 ق / 1612 م در 63‌سالگی در بُرهانپور وفات یافت (توزک ... ، 127؛ شاهنوازخان، 1 / 107- 108؛ گوپاموی، 155). 
آصف خان در شعر «جعفر» و «جعفری» تخلص می‎‌کرد و مجموعۀ اشعار او نزدیک به 3 هزار بیت غزل، قصیده و مثنوی بوده است (فخرالزمانی، 160). نمونه‎‌هایی از غزلیات او در تذکره‌‎ها و کتابهای تاریخی آن زمان دیده می‎‌شود (نصرآبادی، 53-55؛ آذر، 3 / 1156-1157؛ ابوالفضل، 2 / آیین 30). قصایدی در مدح نبی اکرم (ص) و علی بن ابی طالب (ع) از او در تذکره‎‌ها ثبت است، و نیز مدایحی در ستایش اکبر شاه و جهانگیر دارد (ریو، «ضمیمه ... »، I / 200-201). غزلیات وی غالباً رنگ عاشقانه دارد، و به‌شیوۀ معروف به سبک هندی نزدیک است، ولی در مثنوی خسرو و شیرین ازلحاظ مضمون‌سازی و طرح‌ریزی، از طرز سخن نظامی گنجوی پیروی کرده، و به‌گفتۀ نصرآبادی، «بعد از شیخ نظامی خسرو و شیرین را کسی به از او نگفته [است]» (ص 53). از توصیف نسخه‌‎های این منظومه در فهرستها (ریو، همانجا؛ زاخاو، شم‍ 1068) چنین برمی‌‎آید که وی نخست پیش‌از 995 ق / 1587 م، آن را به نام فرهاد و شیرین نظم کرده بوده، و سپس در اواخر عمر دوباره بدان پرداخته، و آن را به‌صورتی کامل‎تر و با تجدیدنظر کلی به نام خسرو و شیرین بـه پایان رسانیده، و به جهانگیر تقدیم کرده است. نام دیگر این منظومه، نورنامه است (توزک، فخرالزمانی، همانجاها) و از آن نسخه‎‌های متعدد باقی است، که از آن میان نسخۀ کتابخانۀ بودلین که برای جهانگیر تحریر شده (زاخاو، همانجا)، از‌لحاظ قدمت و صحت ممتاز است (منزوی، 4 / 2785). 
از کارهای دیگر آصف‌خان مشارکت در تألیف تاریخ الفی است. تألیف این تاریخ در 993 ق / 1585 م، به فرمان اکبر شاه و به‌مناسبت فرارسیدن پایان هزارۀ اول قمری، آغاز شد و نخست ملا احمد تَتوی، نقیب خان و عبدالقادر بدائونی مأمور تصنیف و تنظیم آن بودند، و پس‌از مرگ ملا احمد تتوی در 996 ق (شوشتری، 590-592)، ادامۀ کار به‌عهدۀ آصف خان قرار‌گرفت و او وقایع را تا 997 ق نوشت. سپس عبدالقادر بدائونی در دو جلد اول کتاب تجدیدنظر نهایی کرد، و جلد سوم را آصف خان تکمیل کرد (بدائونی، 3 / 318؛ ابوالفضل،1 / آیین 34؛ ریو، «فهرست ... »، I / 117-119؛ ایوانف، شم‍ 4). آصف خان تذکره‌ای نیز تدوین کرده بود که به تذکرۀ آصف‌خانی معروف بوده، و میرزا امیربیک بَنارسی، متخلص به «امیر»، در تذکرۀ حدائق الشعراء خود که میان سالهای 1211 و 1262 ق / 1796 و 1846 م به تصنیف آن مشغول بوده، آن را زیر نظر داشته است (همو، شم‍ 702). 

مآخذ

ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، 1877-1886 م؛ آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به‌کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1336 ش؛ اسکندربیک، عالم‌آرا؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به‌کوشش ویلیام ناسولیس و احمد علی، کلکته، 1869 م؛ توزک جهانگیری، به‌کوشش محمد هاشم، تهران، 1359 ش؛ شاهنواز خان، مآثر الامرا، کلکته، 1888 م؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1365 ق؛ فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکرۀ میخانه، به ‌کوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1340 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‎الله، نتایج الافکار، به‌ کوشش اردشیر بنشاهی خاضع، بمبئی، 1336 ش؛ منزوی، خطی؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به ‌کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1317 ش؛ نیز: 

Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1926; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966; id, Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895; Sachau, E. and H. Ethé, Catalogue of the Persian, Turkish, HindûstânĬ and Pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1889. 

فتح‌‎الله مجتبائی (دبا)