اصطرلابی

اصطرلابی \ostorlābī\، علی بن عیسى حَرّانی، منجم، ریاضی‌دان و مؤلف کهن‌ترین کتاب برجای‌مانده به زبان عربی دربارۀ کاربرد اسطرلاب. وی در سدۀ 3 ق / 9 م همراه با اخترشناسان بزرگ در رصدها و اندازه‌گیریها و محاسبات نجومی مهم شرکت داشته، در ساختن ابزارهای رصد، و به‌ویژه اسطرلاب ماهر بوده، و ازاین‌رو، به اصطرلابی شهرت یافته است (ابن‌ندیم، 342-343؛ ابن‌یونس، 41، 51؛ زوتر، 13؛ برک‌گرن، 170). 
اصطرلابی در سالهای 213-217 ق / 828-832 م همراه با خالد ابن عبدالملک مرورودی، یحیی بن ابی منصور، عباس بن سعید جوهری و سند بن علی در شماسیۀ بغداد و کوه قاسیون دمشق به رصد اعتدال بهاری و میل اعظم خورشید و محاسبۀ طول فصول سال و نیز رصد برخی ستارگان پرداخت (ابن ابی منصور، 169؛ صاعد، 50؛ قفطی، 219، 357؛ زوتر، همانجا). بیرونی به نقل از ابوجعفر خازن، از اندازه‌گیریهای مشابهی در بغداد با شرکت علی ابن عیسى در 212 یزدگردی (228 ق / 843 م) سخن می‌گوید (2 / 653-654). نتایج این رصدها در الزیج المأمونی الممتحن اثر ابن ابی منصور، زیج حبش حاسب، و الزیج الکبیر الحاکمی اثر ابن‌یونس ثبت و بررسی شده است (ابن‌یونس، 39-41؛ بیرونی، همانجا؛ نالینو، 281-282). همچنین برخی احتمال داده‌اند که اصطرلابی پزشک نیز بوده است (نک‍ : ابن‌ندیم، 355؛ ابن ابی اصیبعه، 2 / 169؛ کونیچ، 250). 

آثـار

1. معرفة العمل بالاصطرلاب، در شیوۀ کاربرد اسطرلاب و نحوۀ اندازه‌گیری با آن؛ این اثر کهن‌ترین کتاب برجای‌مانده به زبان عربی دربارۀ کاربرد اسطرلاب است. 
2. رسالة فی معرفة العمل بالصفیحة القمریة و الحُقّ الکسوفیة، که شامل یک مقدمه و 9 باب است: باب فی معرفة العنکبوت، باب فی معرفة اخذ الارتفاع ... ؛ و در پایان، یک فصل جداگانه نیز با عنوان باب العمل بالصفیحة الآفاقیة بدان افزوده شده است. 
3. رسالة فی ابطال صناعة احکام النجوم، در رد پیشگویی بر پایۀ حرکات ستارگان. این کتاب بر جای نمانده است. 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون‌ الانباء، بیروت، 1377 ق / 1957 م؛ ابن ابی منصور، یحیى، الزیج المأمونی الممتحن، فرانکفورت، 1986 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابن‌یونس، علی، الزیج الکبیر الحاکمی، پاریس، 1801 م؛ بیرونی، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1374 ش؛ صاعد اندلسی، طبقات الامم، بیروت، 1912 م؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، لایپزیگ، 1902 م؛ نالینو، ک. آ.، علم الفلک، رم، 1911 م؛ نیز: 

Berggren, J. L., Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, New York, 1986; Kunitzsch, P., The Arabs and the Stars, Northampton, 1989; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900. 

پرویز امین (دبا)