اصطخاب

اصطخاب \estexāb\، اصطلاحی‌ در موسيقی‌ دوران‌ اسلامی‌ ايران‌. اصطخاب از مادۀ «صخب‌» به‌معنی‌ به‌ هم‌ (با هم‌) بانگ‌ كردن‌ (زوزنی‌، 486)، و اختلاط اصوات‌ (زمخشری‌، 349) است‌. 
هنرمندان‌ بزرگی چون‌ فارابی‌ در الموسيقی‌ الكبير و صفی‌الدين‌ ارموی‌ در الادوار نیز به‌ اصطخاب‌ اشارۀ زودگذری‌ كرده‌اند، ولی‌ عبدالقادر مراغی‌ اين اصطلاح‌ را بارها در آثار خود آورده‌، و حتى‌ واژه‌های‌ هم‌خانواده‌ با آن‌، نظير مصطخب‌ و نيز اصطخابات‌ را به ‌كار برده‌ است‌ (جامع ‌... ‌، 360، 385، نيز شرح‌ ... ، 439، 454). 
از توضيحی‌ كه‌ صفی‌الدين‌ ارموی‌ در الادوار زير عنوان‌ «اصطخاب‌ غيرمعهود» (گ‌ 20) داده‌، و عبدالقادر مراغی‌ در شرح‌ ادوار با تفصيل‌ بيشتری‌ آن‌ را مورد بحث‌ قرار داده‌ است‌ (ص‌ 239-247)، چنين‌ برمی‌آيد كه‌ اصطخاب‌ را هر دو به‌‌معنی‌ هم‌صدايی‌ يا هماهنگی‌ به‌ كار برده‌اند كه‌ می‌تواند «به‌ اجتماع‌ دو يا چند صدا كه‌ با هم‌ نواخته‌ شود»، اطلاق‌ گردد (نك‍ : بركشلی‌، 19؛ نيز نك‍ : فارمر، I / 12). اصطخاب‌ را با توسّع‌ در معنی،‌ می‌توان‌ به‌ كوك‌ و كوك‌‌كردن‌ نيز تعبير كرد؛ زيرا از آنجا كه‌ ارموی‌ و مراغی‌ به‌ دو نوع‌ اصطخاب‌، معهود و غيرمعهود، قائل‌ بوده‌اند، معلوم‌ می‌شود كوكهای‌ عادی‌ و غيرعادی‌ ساز را در نظر داشته‌اند و بنابراين، در مقام‌ مقايسه،‌ می‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ اصطخاب‌ معهود نظير راست‌‌كوك‌ و چپ‌‌كوك‌ و كوكهای‌ تفننی‌ كنونی‌ بوده‌ است‌.
هرچند در آثار صفی‌الدين‌ ارموی‌ و عبدالقادر مراغی‌ اصطخاب‌ بيشتر در مورد عود به كار رفته‌ است‌، ظاهراً این اصطلاح مفهوم‌ عامی‌ برای همۀ‌‌ سازها، يا به‌‌عبارت‌ صحيح‌تر «اوتار» (تارها، سيمها)، داشته‌ است‌ و شايد توجه‌ بيشتر به‌ عود از آن‌ جهت‌ باشد كه ساز آرمانی‌ و كارآرای آن‌ روزگار به شمار می‌رفته‌ است‌. 
اصطخاب‌ معهود به‌ اين‌ صورت‌ بوده‌ است‌ كه‌ «مطلقات‌ اوتار» يعنی‌ صدای‌ دست‌باز [يا دسواز] هر وتری‌ با مافوقش‌ به‌نسبت‌ «ذی‌الاربع» يا چهارگان‌ (فاصلۀ 3/ 4 ) باشد (صفی‌الدین، همانجا). در اين‌صورت،‌ اگر صدای‌ سيم‌ نخست‌ يا مادون‌ را «دو» بگيريم‌، صدای‌ سيم‌ مافوق‌ «فا» خواهد شد كه‌ با نظام‌ ابجدی‌ قديم‌ الف‌ و ح‌ می‌شود. 

اصطخاب‌ غيرمعهود، چنان‌كه‌ مراغی‌ می‌گويد، «كثيرة الانواع‌» بوده است (مراغی، همان‌، 242) و او با آنكه‌ قائل‌ به‌ 001‘1 شدّ بوده‌‌ (همانجا)، در جدول‌ «اصطخابات‌ غيرمعهود» تنها به‌ ذكر 617 نوع بسنده‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 245-247). صفی‌الدین ارموی به‌‌عنوان نمونۀ اصطخاب‌، دور عشّاق‌ را كه‌ نخستين‌ دور از ادوار هشتاد‌و‌چهارگانه و يكی از آهنگهای‌ معروف‌ آن روزگار بوده‌ است‌، برای‌ وترين‌ (دو وتر) چنين‌ ذكر می‌كند (همانجا؛ نك‍ : جدول‌ بالا). 
هرچند‌ در انطباق‌ مفهوم‌ اصطخاب‌ معهود و غيرمعهود قديم با راست‌كوك‌ و چپ‌كوك‌ كنونی‌ نمی‌توان‌ اطمينان‌ كامل‌ داشت‌، نبايد ارزش‌ هنری‌ كوكهای چپ‌ را ناديده‌ گرفت‌. راست‌كوك‌، همان‌طور كه‌ واژۀ معهود حكايت‌ می‌كند، كوكی‌ است‌ همگانی‌ و متداول‌، و شايد به‌ تعبيری‌، آسان‌تر و عملی‌تر كه‌ نوآموزان‌ به‌‌آسانی‌ می‌توانند آن‌ را فرابگيرند و برای‌ خوانندگان‌ تازه‌كار هم‌ به‌سهولت‌ قابل‌ اجرا ست‌؛ درصورتی‌كه‌ چپ‌كوك‌ و كوكهای تفننی‌ به‌ مهارت‌ و كاردانی‌ بيشتری‌ نياز دارد و طبعاً نوازندگی‌ و خوانندگی‌ در آن‌ مايه دشوارتر و هنرمندانه‌تر خواهد بود. 

مآخذ

 بركشلی‌، مهدی‌، موسيقی‌ دورۀ ساسانی‌، تهران‌، 1326 ش‌؛ زمخشری، محمود، اساس‌ البلاغة، بيروت‌، 1979 م / 1399 ق‌؛ زوزنی‌، حسين‌، المصادر، به‌‌كوشش‌ تقی‌ بينش‌، مشهد، 1345 ش‌؛ صفی‌الدین ارموی، الادوار، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ مراغی‌، عبدالقادر، جامع‌ الالحان‌، به‌كوشش‌ تقی‌ بينش‌، تهران‌، 1366 ش‌؛ همو، شرح‌ ادوار، به‌كوشش‌ تقی‌ بينش‌، تهران‌، 1370 ش‌؛ نيز: 

Farmer, H. G., Studies in Oriental Music, Frankfurt, 1986. 

تقی‌ بينش (دبا)