ابراهیم بن حبیب

اِبْراهیمِ ‌بْنِ حَبیب، ابواسحاق ابراهیم بن حبیب [بن سلیمان، نک‍ : صفدی، 1 / 336] بن سَمُرة بن جُنْدُب فزاری (سدۀ 2 ق /  8 م)، از نخستین منجمان مسلمان، و نخستین کسی که در عصر اسلامی اسطرلاب ساخت (ابن ندیم، 332). در برخی منابع نام او محمد بن ابراهیم ذکر شده (ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار، 120؛ قاضی صاعد، 13، 49، 60؛ قفطی، 177)، اما شاید وجود یک محدث مشهور در همان دوران به نام محمدبن ابراهیم فزاری (د 188 ق / 804 م) موجب این خلط شده باشد (قس: یعقوبی، 10، که نام او را ابراهیم بن محمد ذکر کرده است). قفطی از دو منجم معاصر یکدیگر، به همین نامها، یاد می‌کند. این‌گونه خطاها، یعنی تبدیل یک شخص به دو شخصیت نزد قفطی نظایر دیگری نیز دارد (قس: صص 56 با 188، 168 و 169 با 211، 212). از آغاز زندگی و چگونگی آموزش ابراهیم آگاهی نداریم و نیز دانسته نیست در چه تاریخی به دربار منصور، دومین خلیفۀ عباسی راه یافته است. همین قدر می‌دانیم که در 145 ق / 762 م به هنگام آغاز بنای شهر بغداد، همراه نوبخت و طبری، منجمان دربار منصور، حضور داشته (یعقوبی، همانجا) و وظیفۀ آنان به استنباط نلینّو (ص 161) از عبارت یعقوبی (همانجا)، گزینش ساعت «سعد» برای آن کار بوده است. اگرچه از سخن یعقوبی به روشنی نمی‌توان چنان معنایی استنباط کرد، ولی با توجه به اشتغال فزاری به نجوم برداشت نلینو معقول به نظر می‌رسد.
همچنین در 154 یا 156 ق، پس از ورود یک هیأت هندی به دربار بغداد، چون خلیفه از کتاب معروف سید هانتا به زبان سنسکریت (این کلمه به معنی سخن آخر است و اصطلاحاً بر کتب هیأت و نجوم اطلاق می‌شده است، ابوریحان بیرونی آن را به معنی راست و مصون از کژی آورده است) و جدولهای موجود در آن دربارۀ حرکات سیارات خبر یافت، به ترجمۀ آن فرمان داد و مقرر داشت به همان شیوه کتابی به زبان عربی تدوین شود و این کار را به عهدۀ فزاری گذارد (ابوریحان بیرونی، تحقیق ماللهند، 107، 320؛ قاضی صاعد، 49، 50). زیجی که فزاری بدین ترتیب فراهم آورد به سند هند کبیر شهرت یافت و تا دوران مأمون مورد استفادۀ منجمان اسلامی بود. بدین ترتیب پیش از ترجمۀ المجسطی به عربی، مسلمانان با مبادی ستاره‌شناسی یونانی از طریق ستاره‌شناسی هندی آشنایی یافتند (GAS, VI / 123). در عصر مأمون، خوارزمی همین کتاب را تلخیص کرد و این یک، سند هند نامیده شد. استفاده از کتاب سید هانتا مستلزم داشتن معلومات گسترده‌ای در ریاضیات بوده است و برخی دیگر از آثار باقی‌ماندۀ فزاری که د. پینگری در مقاله‌ای زیر عنوان «قطعات باقی‌مانده از آثار فزاری» آنها را مورد بررسی قرار داده، نیز نشان می‌دهد که وی با معادلات جبری به خوبی آشنایی داشته است (GAS, V / 216). پینگری تأکید می‌کند که زیج فزاری حاوی مطالبی دربارۀ پدیده‌های مورد بررسی دانشمندان یونانی بوده و می‌افزاید که رقمی را که وی برای محیط زمین به دست داده (900 فرسنگ) از هِرمِس گرفته و در این زمینه از منابع ایرانی (به احتمال قوی به پهلوی) استفاده کرده است (همانجا). علی‌بن سلیمان هاشمی، ستاره‌شناس اسلامی سدۀ 3 ق /  9 م در اثر خود زیر عنوان علل الزیجات (نسخۀ خطی در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد) تصریح می‌کند که فزاری تعدادی از زیجهای خود را به «فارسی» (احتمالاً پهلوی) تألیف کرده است (همان، VI / 123). معروف‌ترین اثر فزاری، سند هند کبیر از میان رفته است. آثار دیگری که از او بر شمرده‌اند از این قرار است: 1. القصیدة فی علم النجوم، مثلثی دربارۀ روش محاسبۀ ساعات طی شدۀ روز. این قصیده در افراد المقال ابوریحان بیرونی نقل گردیده (صص 143-144) و به انگلیسی نیز ترجمه شده است (GAS, VI / 123)؛ 2. ارجوزة فی الحدود، منظومۀ مثلثی در 84 مصراع دربارۀ حدود 5 سیاره (عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل). ابوالصَقْر عبدالعزیزبن عثمان القَبیصی (د 380 ق / 990 م) آن را در کتاب خود زیر عنوان المدخل الی علم النجوم (نسخۀ خطی، در کتابخانۀ بادلیان) آورده است (همانجا)؛ 3. قصیدة فی حرکات النجوم، منظومۀ مفصلی در قالب مثلث که در حقیقت زیجی را تشکیل می‌داده به گفتۀ مرزبانی، همراه با شرح بر 10 مجلد بالغ می‌شده است. صفدی اندکی از اوایل این منظومه را نقل کرده است (1 / 336-337)؛ 4. کتاب الزیج علی سنی العرب، احتمالاً همان زیجی است که علی‌بن سلیمان هاشمی در علل الزیجات به‌عنوان اثر عظیم فزاری نام برده و توضیحاتی دربارۀ آن آورده است (GAS، همانجا). این اثر همچنین در مجموعه‌ای زیر عنوان الزیج القویم فی فنون التعدیل و التقویم که چند سده دیرتر فراهم گردیده، گنجانیده شده است. نسخه‌ای خطی از این کتاب در کتابخانۀ اوقاف رباط به شمارۀ I / 260 موجود است (همانجا). زیج فزاری بخشهایی از 60 صفحۀ نخست این مجموعه را تشکیل می‌دهد که تعیین دقیق آنها ممکن نشده است. از صفحۀ 60 تا 187، زیج دیگری آمده است که جداول موجود در آن تا دوران المستنصر باللـه (623-640 ق / 1226-1242 م) را در بر می‌گیرد؛ 5. کتاب المقیاس للزوال؛ 6. کتاب العمل بالاسطرلاب المسطح؛ 7. کتاب العمل بالاسطرلاب و هو ذات الحلق. از سه کتاب اخیر چیزی باقی نمانده است. قطعاتی از آثار گوناگون باقی‌ مانده از فزاری، گردآوری و توسط د. پینگری به انگلیسی ترجمه و شرح شده است.

مآخذ

ابن ندیم، الفهرست؛ ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار، حیدرآباد دکن، 1367 ق /  1948 م؛ همو، افراد المقال، حیدرآباد دکن، 1367 ق /  1948 م؛ همو، تحقیق ماللهند، بیروت، 1403 / 1983 م؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، 1941 م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، 1381 ق / 1961 م؛ قاضی صاعد، صاعدبن احمد، طبقات الامم، به کوشش لویس شیخو، بیروت، 1912 م؛ قفطی، علی بن یوسف، اخبارالعلماء باخبار الحکما، قاهره، 1326 ق /  1908 م؛ نلینّو، کارلو، علم الفلک، تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی، رم، 1911 م؛ یعقوبی، احمدبن واضح، البلدان، نجف، 1957 م؛ نیز:

GAS, Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.

محمدعلی مولوی