اشدق

اشدق \ašdaq\، ابوامیه عمرو بن سعید بن عاص اموی (مق‍ 70 ق / 689 م)، از والیان و فرماندهان مشهور دولت اموی. پدر اشدق فاتح جرجان، آذربایجان و طبرستان، و مدتی والی ارمینیه، مدینه و کوفه بود (خلیفه، 1 / 169، 170، 180؛ زبیری، 176). 
هنگامی که معاویه تصمیم گرفت برای یزید بیعت بگیرد، اشدق به درخواست او خطابه‌ای در ستایش یزید خواند و مردم را به بیعت با وی برانگیخت (ابن‌قتیبه، 1 / 95؛ ابن‌عبدربه، 4 / 217؛ ابن‌اثیر، 3 / 508). اشدق به هنگام مرگ معاویه (رجب 60 / آوریل 680) امارت مکه را بر عهده داشت و یزید نیز وی را در این منصب ابقا کرد (بلاذری، 4(1) / 299؛ طبری، 5 / 338)؛ چندی بعد نیز برای بیعت‌ستاندن از امام حسین بن علی(ع) و عبدالله بن زبیر، ولایت مدینه را به او داد، اما اشدق نیز مانند والیان پیش‌از خود نتوانست از آنها بیعت بگیرد (خلیفه، 1 / 278، 280؛ بلاذری، 4(1) / 309؛ طبری، 5 / 340).
پس‌از خلافت مروان، اشدق تا مدتها در کنار مروان، یعنی دایی خود بود. وی به‌عنوان فرمانده سپاه مروان، در نزدیکی فلسطین با سپاه عبدالله بن زبیر به فرماندهی مصعب بن زبیر درآویخت و سپاه او را در هم شکست (بلاذری، 4(1) / 442؛ طبری، 5 / 540)؛ خلیفه نیز برای جلب وفاداری بیشتر اشدق، به وی قول ولایتعهدی داد (بلاذری، همانجا؛ به ‌روایتی ولایتعهدی عبدالملک، نک‍ : زبیری، 179). وی همچنین با عامل عبدالله در مصر جنگید و مصر را گشود و مردم آن دیار با مروان بیعت کردند (بلاذری، طبری، همانجاها؛ یعقوبی، 3 / 4). در این زمان، مروان که موقعیت استواری یافته بود و از ناحیۀ عبدالله بن زبیر خطری احساس نمی‌کرد، از وفا به وعده‌ای که داده بود، سر باز زد و چون به دمشق بازگشت، برای جانشینی پسرانش، عبدالملک و عبدالعزیز، از مردم بیعت گرفت (بلاذری، همانجا) و اشدق را به امارت دمشق گمارد (بلعمی، 2 / 773). چون عبدالملک خلافت یافت (66 ق / 686 م)، اشدق به مخالفت با وی برخاست، ولی بزرگان شام و بنی‌امیه برای جلوگیری از آشوب، بین آن دو آشتی برقرار کردند (دینوری، 286).
در سال 70 ق ــ که عبدالملک برای سرکوب مصعب بن زبیر رهسپار عراق شد ــ اشدق فرصت را مساعد یافت و خود را خلیفه خواند و مردم به اطاعتش گردن نهادند. چون خبر به عبدالملک رسید، به دمشق بازگشت، ولی اشدق اجازۀ ورود به وی نداد. سرانجام، بر اثر وساطت بزرگان اموی، اشدق با شرایطی ازجمله تضمین امان و انتصاب به ولایتعهدی، دروازه‌های شهر را گشود و با عبدالملک بیعت کرد؛ عبدالملک هم سرانجام با حیله بر او دست یافت و به قتلش رسانید (سدوسی، 35؛ ابن‌سعد، 5 / 238؛ زبیری، همانجا؛ خلیفه، 1 / 337؛ بلاذری، 4(1) / 443-444).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر؛ ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، به‌ کوشش عبدالمجید ترحینی، بیروت، 1404 ق / 1983 م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، بیروت، 1343 ق / 1925 م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1400 ق / 1979 م؛ بلعمی، محمد، تاریخ‌نامـۀ طبری، بـه‌ کـوشش محمد روشـن، تهـران، 1366 ش؛ خلیفـة بـن خیـاط، تاریخ، به‌ کوشش سهیل زکـار، دمشق، 1967 م؛ دینوری، احمد، الاخبـارالطوال، به‌ کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1960 م / 1380 ق؛ زبیری، مصعب، نسب قریش، به ‌کوشش لوی پرووانسال، قاهره، 1372 ق / 1953 م؛ سدوسی، مؤرج، حذف من نسب قریش، به‌ کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1396 ق / 1976 م؛ طبری، تاریخ؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، نجف، 1358 ق / 1939 م. 

مینو اخوان راد (دبا)