آشتیانی، میرزا مهدی

آشتیانی \āštiyānī\، میرزا مهدی (1306-1372 ق / 1889-1953 م)، فیلسوف، عارف و دانشمند شیعی ایرانی. 
وی در تهران به دنیا آمد. پدرش میرزا جعفر، ملقب به «میرزا کوچک»، برادرزاده و داماد حاج میرزا محمد‌حسن آشتیانی (ه‍ م)، از علمای مشهور تهران بود. دوران کودکی و نوجوانی مهدی در تهران گذشت. وی پس‌از تحصیل دروس سطح نزد پدر، به حوزۀ درس آقا شیخ مسیح طالقانی و آخوند ملا عبدالرسول پیوست. سپس خارج فقه و اصول را نزد شیخ فضل الله نوری (مق‍ 1327 ق / 1909 م) و دیگر عالمان تهران آموخت. از میان استادان وی، افزون‌بر ابوالحسن جلوه، می‌توان از میرزا حسن کرمانشاهی در حکمت مشاء، میرزا هاشم اشکوری در حکمت اشراق و عرفان، و سیدالحکما آقای میرشیرازی در حکمت متعالیه نام برد. آشتیانی مبانی ریاضیات را نیز از میرزا غفارخان نجم‌الدوله، میرزا جهان‌بخش بروجردی منجم و آقا شیخ محمد‌حسین ریاضی فرا‌گرفت. او در طب قدیم از میرزا محمد حسین و نیز میرزا ابوالقاسم نائینی، طبیب ناصرالدین شاه قاجار، و در طب جدید از میرزا علی‌اکبر خان ناظم‌الاطباء و میرزا ابوالحسن خان رئیس‌الاطباء بهره گرفت (آشتیانی، مهدی، 257- 258؛ آشتیانی، جلال‌الدین، 13). 
آشتیانی از 1327 ق به بعد، طی 3 سفر و اقامت کوتاه در نجف، در مجلس درس عالمانی بزرگ چون آخوند ملا محمد‌کاظم خراسانی (1255- 1329 ق / 1839-1911 م)، سید محمد‌کاظم یزدی (1247-1337 ق / 1831- 1919 م)، سید محمد فیروزآبادی (د 1345 ق / 1926 م)، میرزا محمد‌حسین نائینی (1277-1355 ق / 1860-1936 م)، آقا ضیاءالدین عراقی (1287-1361 ق / 1870-1942 م) و میرزا محمد‌حسین اصفهانی حضور یافت و توانست از آنان اجازۀ روایت و اجتهاد دریافت کند و در آنجا به تدریس علوم عقلی و نقلی بپردازد (آشتیانی، مهدی، 258). وی پس‌از این دوره در ایران ماندگار شد. 
آشتیانی چند سفر طولانی و پرثمر به سرزمینهای دیگر نیز داشت، ازجمله به بخارا، که حدود یک سال در آنجا تدریس کرد، مصر، هندوستان، و برخی از کشورهای اروپایی مانند فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان (همانجا؛ شریف، 178). 
میرزا مهدی مدت کوتاهی در قم و اصفهان و مشهد به تدریس اشتغال داشت و سرانجام در تهران، حوزۀ تدریس معتبری در حکمت و عرفان تشکیل داد. بسیاری از شخصیتهای برجستۀ دهه‌های اخیر در فلسفۀ اسلامی، در محضر او پرورش یافته‌اند (همانجا؛ فهرستی از شاگردان او را، نک‍ : صدوقی، 380-394). 
آشتیانی در حکمت، پیرو مشرب صدرالدین شیرازی بود؛ به‌ویژه در مباحث مربوط به تشکیک وجود و اصالت وجود، آراء ابتکاری داشت. او در نوشته‌های خود از آثار میرداماد نیز متأثر بود (مددی، 44-45؛ اوجبی، 38- 39). 
از میان آثار او که بسیاری از آنها چاپ نشده است، این موارد را می‌توان نام برد: 1. اساس التوحید، به فارسی، دربارۀ قاعدۀ الواحد و وحدت وجود (تهران، 1330، 1388 ش)؛ 2. تعلیقة رشیقة على شرح منظومة السبزواری، به عربی (منطق: قم، 1404 ق / 1984 م؛ الٰهیات: تهران، 1352 ش). بخش امور عامه و جوهر و عرض این کتاب به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است (مهدی محقق، تهران، 1362 ش)؛ 3. حاشیه بر اسفار صدرالدین شیرازی، به عربی؛ 4. ترجمۀ فارسی اسفار که نسخۀ کامل آن اکنون در دست نیست (نک‍ : صدوقی، 376-377؛ مددی، 43، 46-75)؛ 5. حاشیه بر شفاء ابن‌سینا، به عربی؛ 6. حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی؛ 7. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری؛ 8. حاشیه بر فصوص ابن‌عربی (فهرستی از آثار او را، نک‍ : صدوقی، 375- 379). 

 مآخذ

آشتیانی، جلال‌الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، قم، 1362 ش؛ آشتیانی، مهدی، «زندگی‌نامۀ خودنوشت»، ضمن علماء معاصرین ملا علی خیابانی تبریزی، تهران، 1366 ق؛ اوجبی، علی، مقدمه بر جذوات و مواقیت میرداماد، تهران، 1380 ش؛ شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و طهران، قم، مکتبة الزهرا؛ صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، تهران، 1381 ش؛ مددی، سهل‌علی، زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی فیلسوف شرق، آقا میرزا مهدی مدرس آشتیانی، تهران، 1379 ش. 

عطیه میرزایی