اشترجان، مسجد جامع

اشترجان، مسجد جامع \masjed (d-e) jāmeʾ-e oštorjān\، این مسجد در 36کیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقۀ لنجان (امروزه از توابع فلاورجان) (سرشماری ... ، 17) واقع شده است. مسجد جامع اشترجان به استناد کتیبه‌های تاریخی آن، در 715 ق / 1315 م بـه دستور خواجه فخرالدین محمد بن محمود بن علی اشترجانی ساخته شده است که یکی از نمونه‌های نفیس معماری ایلخانی از اواخر سلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به ‌شمار می‌آید. (هنرفر، 267، 270، 272، 273، 277؛ مایلز، 93-94 90-91,؛ ویلبر، 141-142, 145). بانی مسجد که از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود، چندی هم حکومت لنجان را بر عهده داشت (هنرفر، 270؛ مایلز، 90-91؛ آوی، 68- 69).

وسعت مسجد جامع اشترجان 500‘1 م‍ـ 2 (30 × 50 متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است. دو ایوان بر محور شمالی ـ جنوبی و 3 شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مرکزی ساخته شده است. گنبدخانۀ بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین‌ترتیب، این عناصر بر محوربودن کلی طرح درونی مسجد تأکید دارند (نک‍ : هنرفر، ویلبر، مایلز، همانجاها). 
سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژه‌ای در سیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأکید بر ورودی اصلی و ساختار ایوان آن با منارۀ دوگانه و گرایش به ارتفاع در این قسمت از بنا از دورۀ سلجوقی آغاز شده است (پیکت، 69).
ایوان اصلی مسجد سرتاسر ضلع جنوبی صحن را اشغال کرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی و غربی، و 3 ورودی در ضلع جنوبی آن، از یک طرف به شبستانها و از طرف دیگر به گنبدخانۀ مقصوره راه می‌گشاید (ویلبر، 144). گفتنی است که استقرار گنبد به کمک سکنج بر ساختمان چهارگوش بنا، در ادامۀ سنت دیرینۀ معماری ایران پیش‌از اسلام است که در دورۀ اسلامی تحول یافته است. ساختمان گنبدخانۀ مسجد جامع اشترجان آنچه را در دوران پیشین در بناهایی چون مقبرۀ سامانیان در بخارا، مقبرۀ عرب اتا در تیم، نزدیک سمرقند، مقبرۀ دوازده‌امام در یزد، و به‌ویژه در گنبدخانه‌های مقصوره‌های مساجد سلجوقی تجربه شده بود، به کار گرفته است. مسجد اشترجان با 47 کتیبۀ حاوی مضامین مختلف قرآنی، مذهبی و تاریخی، با انواع سبکهای نگارش از غنای خاصی برای مطالعات کتیبه‌شناختی برخوردار است. تزیینات مسجد با بازتابی از تحولات سده‌های پیشین، درخور مقایسه با بناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و مقبرۀ پیـر بکران در اصفهان است (نک‍ : مایلز، پیکت، ویلبر، همانجاها).

مآخذ

 آوی، حسین، ترجمه و تحریر محاسن اصفهان مافروخی، به‌کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان فلاورجان، مرکز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ نیز:

Miles, G. C., «The Inscriptions of the Masjid-i Jāmiʿ at Ashtarjān», Iran, London, 1974, vol. XII; Pickett, D., «The Significance of the Friday Mosque, Ushturjān …» , The Art of the Saljūqs in Iran and Anatolia, California, 1994; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Ilkhānid Period), New York, 1969.

هایده لاله (دبا)