اغلب عجلی

اغلب عجلی‌ \aqlab-e ejlī\، اغلب بن جُشَم‌ (د 21 ق‌ / 642 م‌)، یكی از بزرگ‌ترین‌ شعرای‌ رجزسرای‌ مخضرم‌. نام‌ پدر او را جعشم‌ (كلبی‌، 549) و عمرو (آمدی‌، 23) نیز آورده‌اند. وی‌ نسب خویش‌ را به بنوعجل در یمامه می‌رساند (كلبی‌، همانجا؛ ابن‌‌قتیبه‌، 2 / 613؛ ابن‌‌درید، 346).
اغلب‌ كهن‌سال‌ بود كه‌ اسلام‌ را درك‌ كرد و به‌ آیین‌ مسلمانی‌ گروید؛ اما ظاهراً شرف‌ صحبت‌ پیامبر (ص‌) را نیافت‌، زیرا هیچ‌كس‌ او را در شمار اصحاب‌ آن‌ حضرت‌ نیاورده‌ است‌ (ابن‌‌حجر، 1 / 56؛ قس‌: ابن‌‌حزم‌، 313؛ ابن‌‌اثیر، 1 / 105). 
هنگام‌ ارتداد مسیلمه‌ و سجاح‌، اغلب‌ ظاهراً در یمامه‌ بود و چون‌ سجاح‌ به‌ ازدواج‌ مسیلمه‌ درآمد، اشعاری‌ سخت‌ تند و گزنده‌ سرود (نك‍ : ابوالفرج‌، 21 / 31-32) كه‌ به‌قول‌ آمدی‌ (همانجا)، هیچ‌ شاعری‌ در هرزه‌‌زبانی‌ اشعاری‌ همانند وی‌ ندارد؛ گرچه‌ برخی‌ در صحت‌ انتساب‌ این‌ ابیات‌ به‌ او به‌ دیدۀ تردید نگریسته‌اند (ابن‌‌سلام‌، چ‌ لیدن‌، 149، چ‌ قاهره‌، 2 / 743؛ نیز نك‍ : اسد، 327- 328، 350-351). 
اغلب‌ به‌هنگام‌ لشكركشی‌ سعد بن‌ ابی‌ وقاص‌، به‌همراه‌ او، از كوفه‌ آهنگ‌ نهاوند كرد (ابوالفرج، 21 / 29) و در همان‌ جنگ‌، كه‌ اعراب‌ فتح‌الفتوحش‌ می‌خوانند، كشته‌ شد (ابن‌‌قتیبه‌، 2 / 613). گویند اغلب‌ عجلی‌ عمری‌ دراز یافت‌ (ابوحاتم‌، 108). 
اغلب‌ در ردیف‌ نخستین‌ و بزرگ‌ترین‌ رجزسرایان‌ جای‌ دارد (ابوعبیده‌، 14)، چنان‌كه‌ ابن‌‌سلام‌ در طبقات‌ (همان چ‌‌، 2 / 737) او را در طبقۀ نهم‌، مقدم‌ بر دیگر رجزسرایان‌ قرار داده‌ (نیز نك‍ : قیسی‌، 111)، و بر این‌ باور است‌ كه‌ اغلب‌ نخستین‌ كسی‌ است‌ كه‌ «رجز» سرود. مراد نویسندگان‌ از «رجز» همانا قصیده‌‌ساختن‌ در بحر رجز است‌ (نك‍ : نالینو، 149-150). این‌ نظر را ابن‌‌قتیبه‌ با نكته‌‌سنجی‌ نقادانه‌ای‌ تأیید می‌كند، آنجاكه‌ می‌گوید: اغلب‌ نخستین‌ كسی‌ است‌ كه‌ «رجز» را شبیه‌ به‌ «قصیده‌» سرود (همانجا؛ نیز نك‍ : ابن‌رشیق‌، 1 / 189)، زیرا رجز پیش‌‌ازآن‌ لحن‌ غالب‌ شعر فتوح‌، آن‌ هم‌ در كارزار، تفاخر و جز آنها بود (خلیف‌، 333) و به‌ دو یا 3 بیت‌ منحصر می‌شـد (ابـوالفرج‌، همـانجا). رواج این‌گونه‌ اشعار چنان بود كه‌ گویند اغلب‌ خود 14 هزار رجز از حفظ بود (قلقشندی‌، 1 / 293). 
با توجه‌ به‌ این‌ نكات‌، باید پذیرفت‌ كه‌ این‌ بدعت‌ ادبی‌ به‌‌دست‌ مخضرمان‌ و اسلامیان‌ (بكری‌، 4) در نیمۀ اول‌ سدۀ 1 ق‌ به‌ ظهور رسیده‌ است‌‌. 
معروف‌ترین‌ شعر اغلب همانا هجویه‌ای بسیار بی‌پرده‌ و پرناسزا دربارۀ سجاح‌ است‌ كه‌ در منابع‌ با اندك‌ اختلافی‌ ضبط گردیده‌ است‌ (ابن‌‌سلام‌، چ‌ لیدن‌، 148- 149، چ‌ قاهره‌، 2 / 739-742؛ ابوالفرج‌، 21 / 31-32).

مآخذ

ابن‌‌اثیر، علی‌، اسد الغابة، قاهره‌، 1286 ق‌؛ ابن‌‌حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328 ق‌ / 1910 م؛ ابن‌‌حزم‌، علی‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بیروت‌، 1403 ق‌ / 1983 م‌؛ ابن‌‌درید، محمـد، الاشتقاق‌، بـه كوشش عبـدالسلام‌ محمـد هارون‌، قاهره‌، 1378 ق‌ / 1958 م‌؛ ابن‌‌رشیق‌، حسن‌، العمدة، به‌ ‌كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، دارالجیل‌؛ ابن‌‌سلام‌ جمحی‌، محمد، طبقات‌ فحول‌ الشعراء، لیدن‌، 1913 م‌؛ همان‌، به‌‌ كوشش‌ محمود محمد شاكر، قاهره‌، 1394 ق‌ / 1974 م‌؛ ابن‌‌قتیبه‌، عبداللٰه‌، الشعر و الشعراء، به ‌‌كوشش‌ احمد محمد شاكر، قاهره‌، 1386 ق‌ / 1966 م‌؛ ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل‌، المعمرون‌ و الوصایا، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1961 م‌؛ ابوعبیده‌، معمر، الدیباج‌، به‌ ‌كوشش‌ عبداللٰه‌ بن‌ سلیمان‌ جربوع‌ و عبدالرحمان‌ بن‌ سلیمان‌ عثیمین‌، قاهره‌، 1411 ق‌ / 1991 م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، به‌‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم و دیگران‌، قاهره‌، 1393 ق‌ / 1973 م‌؛ اسد، ناصرالدین‌، مصادر الشعر الجاهلی‌، قاهره‌، 1956 م‌؛ آمدی‌، حسن‌، المؤتلف‌ و المختلف‌، به ‌‌كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1381 ق‌ / 1961 م؛ بكری‌، محمد توفیق‌، اراجیز العرب‌، قاهره‌، 1346 ق‌؛ خلیف‌، یوسف‌، حیاة الشعر فی‌ الكوفة، قاهره‌، 1388 ق‌ / 1968 م‌؛ قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383 ق‌ / 1963 م؛ قیسی‌، نوری‌ حمودی‌، «الاغلب‌ العجلی‌، حیاته‌ و شعره‌»، مجلة المجمع‌ العلمی‌ العراقی‌، بغداد، 1400 ق / 1980 م‌، شم‍ 32(3)؛ كلبی‌، هشام‌، جمهرة النسب‌، به‌ كوشش‌ ناجی حسن‌، بیروت‌، 1407 ق / 1986 م؛ نیز: 

Nallino, C. A., La Littérature arabe, tr. Ch. Pellat, Paris, 1950. 
ایران‌ناز كاشیان‌ (دبا)